İnsaniyat hámme waqıt qarsılıqlar

Ruwxıyat hám din
Ǵ
árezsizlik sharapatı menen 1300 jıl dawamında ata-babalarımız sıyınıp 
kelgen islam dinine qatnas ta túpten ózgere basladı. Burın
ǵ
ı «awqam» dáwirinde 
pútkil Ózbekistanda barı-jo
ǵ
ı 80 ge jaqın meshit xızmet kórsetken bolsa, 
ǵ
árezsizliktiń dáslepki jıllarında-aq mıńlap jańa meshitler iske tústi. Burın bir 
ǵ
ana Buxarada kishi bir medrese júdá tar diniy bilim berip kelgen bolsa, búgingi 
kúnde derlik barlıq wálayatlarda medreseler ashıldı. Onlap ótmishtegi diniy 
ulamalarımızdıń teberik atları, miyrasları qayta tiklenbekte. Maqbaraları ziyarat 
orınlarına aylanbaqta. Máselen, İmam Buxariy maqbara kompleksiniń qurılıwı, 
Bahawiddin Naqshband meshit-maqbarasınıń jańadan islenip abat etiliwi, imam 
Moturidiy, 
Burhoniddin 
Mar
ǵ
inoniy 
sıyaqlı 
ullı 
tul
ǵ
alar 
jerlengen 
Samarqandta
ǵ
ı Shahrizada qábiristanın tiklew hám úyreniw isleriniń jol
ǵ
a 
11
Karimov İ.A. Joqarı mánawiyat-jeńilmes kúsh. Tashkent, «Mánawiyat». 2008.- 117-b. 

---

27 
qoyılıwı - barlı
ǵ
ı 
ǵ
árezsiz Ózbekistan basshısınıń muqaddes dinimizge, bul 
dindi marifat, ruwxıy qádiriyat dárejesine kóterip, dúnya
ǵ
a tanıtqan ullı 
babalarımız
ǵ
a bol
ǵ
an joqarı húrmettiń ayqın kórinisi. 
«Din adamzattı hesh qashan jaman jol
ǵ
a baslamaydı», deydi İ.A.Karimov. 
Dindi nıqap qılıp qarama-qarsılıqlar payda etiwge urınıwdıń tiykarında mudamı 
málim dárejede jaman niyet, 
ǵ
árezgóylik yaki nadanlıq jatadı. 
Din - bul isenim. İsenim máselesi, álbette, ruwxıyatqa baylanıslı. Kerek 
bolsa , isenim ruwxıyattıń omırtqası bolıp esaplanadı. Demek, iyman-isenimsiz 
ruwxıyat haqqında aytıw artıqsha. 
«İslam» sóziniń ózi tınıshlıq, ózgege jaqsılıq tilegin bildiredi. «Assalom-u 
alaykum» dep bir-birewge qatnas sózin baslaymız. Bul sóz arqalı aldımızda
ǵ
ı 
adam
ǵ
a Allahdan tınıshlıq hám salamatlıq, ırısqı tileymiz. Olay bolatu
ǵ
ın bolsa, 
el tınıshlı
ǵ
ı, insanlardıń óz-ara birligi, ózgeni túsiniwge umtılıw, Allah jaratqan 
barlıq maqluqqa mehir kózi menen qaraw - haqıyqıy islamıy qádiriyatlar 
sanaladı. 
Búgin 
biz 
ǵ
árezsizlik 
ruwxıyatın 
usı 
tiykar
ǵ
a 
tayanıp 
qáliplestirmektemiz. Demek, «… biz ádalatlı mámleket, erkin jámiyetti 
qurmaqshı bolsaq, bul maqsetti ámelge asırıw jolları mıń jıllıq diniy isenimler 
menen mushtarak ekenligin yadda saqlaw lazım», degen İ.A.Karimovtıń 
tapsırmasın orınlaymız. 
İ.A.Karimovtıń «Xalqımızdıń mıń jıllıq tariyxın, búgingi ruwxıy turmısın, 
dinimiz hám diyanatımızdı anıq aytıw múmkin, Allah biziń qálbimizde 
júregimizde» degen sózi qurı gáp emesliginiń quwatın, muqaddesligin ruwxıy 
kúshin kórsetedi.
Qálbti, kewil aynasın páklew dáslep iyman-isenimnen baslanadı. 
«Jaqsılıqqa sadaqatı bolma
ǵ
an, bir nársege ıqlas qoyma
ǵ
an, isenbegen adam 
qorqınıshlı», dep aytadı İ.A.Karimov. Álbette, málim bir dáwirde kommunistlik 
ideya
ǵ
a da isengenler bol
ǵ
an, sap hújdanlı dahriylar da turmısta ushırawı 
múmkin. Biraq dahriylıq insan tariyxında ayrıqsha ja
ǵ
daylarda kóriniwshi 

---

28 
qubılıs. Din bolsa ásirler dawamında million-million insanlardıń isenimin 
qáliplestirip kelgen. Máselen, islam dini 14 ásirden beri ullı bir aymaqta insanlar 
oylawına tásir etip kelmekte. Marksizm sanamız
ǵ
a ata-babalar bilimine 
mensinbewshilikti tárbiyaladı. Óz waqtında biz İmamı Azam, İmam Buxariy, 
İmam Moturidiy, Mahmud Zamaxshariy, Axmed Yassawiy, Najmiddin Qubra 
hám basqa júzlep dúnya
ǵ
a belgili ullı alımlardıń isenimin hasla bilmedik.
Din hám ruwxıyat bir-biri menen baylanıslı, ol bir-birin tolıqtıradı. Hár bir 
adamnıń, xalıqtıń jaqsı jaman háreketleri tábiyatqa, dúnya islerine tásir etpey 
qoymaydı. İnsan máńgi jasamaydı, lekin ol óz ómirin uzaytıw ushın, salamat 
ómirin uzaytıw
ǵ
a háreket etedi. Sol sıyaqlı insan Jaratqannıń hámirine ámel etip 
jasasa, ja
ǵ
ımsız islerden ózin tıyıp, tábiyat qusha
ǵ
ında, óziniń tábiyiy hám 
ruwxıy turmısında Allah buyır
ǵ
anday durıs turmıs keshirip júrse insaniyattıń 
qıyın apatqa duwshar bolıwı sozılıwı múmkin. 
Bul jerde din járdemge kelip, bul sawaplı iske ruwxıylıq, pákleniw, ruwxıy 
tazalanıw arqalı jetiw múmkin dep insan
ǵ
a jol kórsetedi. İnsan ózine berilgen 
qısqa ómir dawamında, qalay jasawı kerekligi, baxıtqa erisiwi ushın zárúr 
bol
ǵ
an bilimlerdi islam dininen aladı. 
Din ázelden-aq ruwxıylıqtıń quram bólegi sıpatında adamzattıń joqarı 
ideaları haq hám haqıyqat, insap hám ádalat tuwralı arzıw ármanların ózinde 
jámlegen, olardı turaqlı qa
ǵ
ıydalar formasında bekkemlep kiyatır
ǵ
an ideya hám 
kóz-qaraslardan ibarat bol
ǵ
an anıq bir sistema bolıp esaplanadı. 
Kóp ásirler dawamında xalqımız qálbinen tereń orın alıp, ómir mánisin 
ańlaw milliy mádeniyatımız hám turmıs tárizimizdi, qádiriyatlarımızdı, úrp-ádet 
hám dástúrlerimizdi saqlawda muqaddes dinimiz qúdiretli faktor bolıp 
kiyatır
ǵ
anın tikkeley kórsetiw kerekligin ayta kelip İ.A.Karimov «Nege degende 
insaniyatlıq, mehir-aqıbet, hadallıq, aqıretti oylap jasaw, jaqsılıq, miyrim-
shápáát sıyaqlı xalqımız
ǵ
a miyasar bol
ǵ
an pazıyletler tiykarınan sol jerde 
rawajlanadı» deydi.

---

29 
Búgingi kúnde islam dinine baylanıslı pútkil dúnyada qızı
ǵ
ıw hám umtılıw 
kúsheyip, o
ǵ
an qayırlı tárepdarlarınıń kóbeyip baratır
ǵ
anlı
ǵ
ı belgili. Bunıń 
haqıyqıy sebebi muqaddes dinimizdiń haqqanıylı
ǵ
ı hám pákligi, insanpárwarlı
ǵ
ı 
hám bawrıkeńligi, adamzattı bárha qayırlılıqqa shaqırıwı, ómir sınawlarında 
ózin ańla
ǵ
an qádiriyat hám dástúrlerdi babalardan áwladlar
ǵ
a jetkiziwdegi 
teńsiz ornı hám áhmiyeti menen baylanıslı. 
Jáhán xalıqları islam dini menen jaqınnan tanısıp, onıń túp mánisin 
jetistirip, Allah taala átirapında bolıp, birlesip, dúnyada
ǵ
ı birden-bir dinge 
aylanbaqta. Házir yaponlar, inglisler, nemisler, frantsuzlar hám basqa bir talay 
xalıqtıń wákilleri de islamdı Allah taalanıń haq dini ekenligine iyman keltirip 
musılman bolmaqta. Mısalı, 1990 jılı kórnekli artist Maykl Djekson islam
ǵ
a 
kirip, Chikagoda
ǵ
ı meshit qurılısına 20 million dollar sadaqa qıldı. Dúnya 
chempionı ata
ǵ
ın bir neshe márte iyelegen Tayson degen boksshı, musılman 
dinine kirip, atın Muhammed Ali dep ózgertkenin dúnya biledi. 
Dinler, ásirese İslam dini, - tárbiya quralı, ádep-ikramlılıqtıń tiykarı, 
mánawiyat mektebi. Ol belgili qádiriyatlar tiykarında xalıq hám dúnya 
danalı
ǵ
ınan dárek alıp payda bol
ǵ
an. Sonlıqtan onı hám basqa dinlerdi de hesh 
qashan biykar etip bolmaydı. Hesh bir filosofiya, ideya yaki ideologiya, 
adamlardıń kewlindegi qudaydıń ornına o
ǵ
an teń keletu
ǵ
ın haqıyqattı bere 
almaydı. Hátte eń ádalatlı nızamlar da insan kewlindegi quday
ǵ
a bol
ǵ
an talaptı 
qanaatlandıra almaydı. 
İsenim ruwxıyattıń ózek tamırı. İsenimsiz adamda ruwxıylıq bolmaydı, 
sırtqı mádeniy kórinis, hátteki bilimde bolıwı múmkin, biraq ma
ǵ
ızında 
ruwxıylıq bolmaydı. 
Adamnıń omırtqası zıyanlan
ǵ
an bolsa onday insan denesin tik tutıp tura 
almaydı. Ruwxıy álem ushın isenim de sonday bir nárse. Kommunistler al
ǵ
a 
ilgerilegen ideyalar
ǵ
a az ba kóp pe isengen, úmit bayla
ǵ
an dáwirde keńes 

---

30 
húkimeti bir qansha ósti, rawajlandı. «Kommunizm» ideyaları push nárse ekeni 
belgili bolıp, áste-aqırın bul sistema ishten ıdıray basladı hám aqırı oyran boldı. 
Sonıń ushın jal
ǵ
an ideyalar
ǵ
a isenim, oylap tabıl
ǵ
an a
ǵ
ımlardıń eteginen tutıw 
jaqsılıqqa alıp barmaydı. İsenim máselesi - oylanatu
ǵ
ın másele. Tariyxta túrli 
jal
ǵ
an pay
ǵ
ambarlar kóp bol
ǵ
an. Bashariyat, el-xalıq qabıl etken haqıyqatlar 
bolsa negizgi mánisi menen ilahiy, ázelgi hám máńgilik derekke iye. İslam dini 
sonday ilahiy inayat esaplanadı. Sovet húkimeti bizdi 70 jıl bul isenimnen 
qaytarıw
ǵ
a urındı, jazaladı, masqaraladı hám qada
ǵ
an etti. Bári paydasız boldı. 
SSSR da ideologiyalıq basım kúsheygen sayın, dúnyada islamnıń abırayı asıp 
bardı. Amerika, Evropa, Avstraliya
ǵ
a kirip bardı. Marksistler dáwiri islamdı 
arab basqınshılı
ǵ
ı menen baylanıstırmaqshı boldı. 1400 jıl burın
ǵ
ı basqınshılıq 
tásiri sonday kúshte bolıwı aqıl
ǵ
a tuwrı kelse Aleksandr Makedonskiy, 
Shın
ǵ
ısxan, shoralar Rossiyası alıp kelgen isenimler qáne? Haqıyqat basqa, 
basqınshılıq basqa nárse.
Din - bul isenim. Demek, isenimsiz ruwxıyat haqqında sóylew qıyın. 
İsenim bul óz pikir hám kóz-qaraslarına iye bol
ǵ
an hám onı orınlawdı ádetke 
aynaldır
ǵ
an, ıqlas qılatu
ǵ
ın insanlar pazıyleti. 
İyman bolsa ol isenim. Diniy kóz-qarastan barlıq pikirlerge isenip, til 
menen ıqrar etilip, qálibten orınlanıwına iyman delinedi. Ol parızdıń birinshisi 
Quran hám Hádisler arqalı Allah tárepinen túsirilgen barlıq tapsırmalardıń 
pay
ǵ
ambarımız arqalı bendelerge jetkizgenine iseniw. 
İymanlı, isenimli bolıw nátiyjesinde keleshek ushın úlken maqsetler 
tuwıladı. Ya
ǵ
nıy keleshekti qálbiniń kózi menen kórip, aqıl menen basqaradı. 
Bul insannıń ruwxıy bárkamallı
ǵ
ına umtılıwınıń nátiyjesi. Ol insandı ulı
ǵ
laydı, 
onı ájayıp shaxs sıpatında kórsetedi. 
Dúnyalıq isenim bárkamallıqtı tolıqtıradı, bayıtadı. Dúnyalıq pazıyletler 
menen insan ózin bilimli etedi. Dúnyalıq isenim Respublikamızdıń 
ǵ
árezsizlik 

---

31 
sharayatında kelip shı
ǵ
ar
ǵ
an hár túrli sotsiallıq ruwxıy, ekonomikalıq tarawlardı 
úyreniwdi zárúr dep tabadı. İnsannıń ruwxıy kamalatqa jetiwiniń shártli faktorı 
bul diniy hám dúnyalıq isenim qırları bolıp esaplanadı. Qashan biz joqarı diniy 
hám dúnyalıq isenimlerge iye bol
ǵ
an shaxslar menen jámiyet qursaq, sonda ol 
jámiyet hár tárepleme jetik hám ilgerige ketken jámiyet boladı. 
Ózbekistannıń 
ǵ
árezsizligin jánede bekkemlew ushın, isenimli ruwxıy 
bárkamal, kámil insanlardı tárbiyalaw zárúr. Sebebi, haqıyqıy isenimli adamlar 
ózi jasaytu
ǵ
ın úy, kóshe, máhálle, rayon mámleketke mehir kózi menen qarap, 
onıń keleshegi ushın qay
ǵ
ıratu
ǵ
ın ájayıp insanlar bolıp esaplanadı. Bul haqqında 
İ.Gete «Haqıyqıy tereń erk, eń dáslep maqsetke erisiwge iseniw túsinigi menen 
uy
ǵ
ınlıqta kórinedi» dep kórsetedi. 
Joqarı ruwxıylıq insandı qáliplestiriw, isenimi kúshli insandı jetilistiriw 
menen baylanıslı. Ruwxıy kamalatqa jetiwdiń tiykarı iyman-isenim eken demek, 
olardı qáliplestiriw ziyalılar erki hám qattı islewi menen baylanıslı. Sebebi, bul 
ba
ǵ
dar óz-ózinen bolmaydı. 
 
Quranı Kárim - insan ómiriniń hámme tárepin óz ishine al
ǵ
an nızam-
qa
ǵ
ıyda, tártip intizam ólshemlerin kórsetetu
ǵ
ın kitap. 
Quranı Kárimde musılmanlardan talap etiletu
ǵ
ın eń tiykar
ǵ
ı isler: Alla
ǵ
a 
shúkir etiw, ótirik sóylemew, erinshek bolmaw, menmenlikke, qumarpazlıqqa, 
giyabentlikke hám nápsi háwesine berilmew, 
ǵ
ıybat, ósek, ashkózlikten awlaq 
bolıw. Sonıń menen birge Alla
ǵ
a shúkir etiw bolsa, ózine táwekel etiw, jaqsı 
niyet qılıw, miynet arqalı kún kóriw, heshkimdi kemsitpew, hayallar, jas balalar, 
mayıp hám biysharalardı sıylaw, olar
ǵ
a járdem beriw degendi ańlatadı. 
İslam talap etetu
ǵ
ın insannıń ruwxıy sıpatlarınıń biri tuwrılıq. Onıń tiykar
ǵ
ı 
belgisi tuwrı sóylew. Tuwrı sóz isenimin arttıradı, abıroyın kóteredi. Bunday 
ruwxıylıqqa iye adam ruwxıy jetik bolıp hesh qanday nerv hám júrek qan tamır 
keselliklerine duwshar bolmaydı. 

---

32 
Tuwrılıqtıń kerisi - jal
ǵ
anlıq. Ol barlıq narazılıqlardıń bası. Jal
ǵ
an gápler 
adamlar arasında isenimsizlikti payda etedi hám iymandı azdıradı. 
Aqılsızdıń belgisi úshew: jal
ǵ
an sóylew, wádege opasızlıq, amanatqa 
qıyanet etiw» (Quranı Kárim «Nahl» súresi 116-117 ayatlar). 
Opa - adamlar qálbindegi quyash nurı. Opasızlıq ótiriktiń bir túri bolıp, 
bunday ádetke ushıra
ǵ
an adam kúshsiz, ázzi bolıp onnan jaqsılıq shıqpaytu
ǵ
ın 
hám o
ǵ
an isenip bolmaytu
ǵ
ın shaxs. 
Tuwrılıqtıń eń tiykar
ǵ
ı joldası miynet súyiwshilik. Miynetkesh adam jal
ǵ
an 
sóylewdi bilmeydi, wádege opasız bolmaydı. 
Miynet - fizikalıq hám aqılıy miynet bolıp bólinedi. Alımlardıń 
izertlewinde, aqılıy miynet etip atır
ǵ
an adamda
ǵ
ı energiya sarp etiw eń awır 
fizikalıq miynet etip atır
ǵ
an adamlar
ǵ
a qara
ǵ
anda on ese tez keter eken. Hádiste 
«Bir saat ilim menen shu
ǵ
ıllan
ǵ
an adam bir ay oraza tutqannan abzalıraq» 
delingen. 
Miynetti jaqsı kórmegen adam jalqaw boladı. Barlıq pásliktiń atasıda, anası 
da jalqawlıq. Onıń eń jamanı urlıqtı keltiredi. Haslında paydalı miynet qılmastan 
kún kórgen adam
ǵ
a urı delinedi. Dúkanda islep turıp táreziden jırıp qalıw, 
birewdi isletip haqısın bermew urı sanaladı. 
İslamda urlıq úlken awır gúna. Onda «Urı erkek hám urı hayaldıń 
qılmıslarına jarasa jaza hám Allanıń azabı sıpatında qolların kesińler, Allah 
qúdiret hám hikmet iyesidur» dep tastıyıqlan
ǵ
an. 
İslamda haqıyqıy baylıq - mal dúnyanıń kópliginde emes, bálki nápsiniń 
toqlı
ǵ
ında. Dúnyanıń jaqsılı
ǵ
ı qanaatta, jamanlı
ǵ
ı dámegóylikte.
Ata-ananıń perzentlerine baylanıslı ullı hám muqaddes ekenligi 
pay
ǵ
ambarımızdıń bir qansha hádislerinde óziniń kórinisin tapqan. Olarda 
Allanıń razılı
ǵ
ı ata-ana razılı
ǵ
ında, Allanıń 
ǵ
ázebi olardıń 
ǵ
ázebinde delingen. 
Ata
ǵ
a boysınıw-Allahqa boysınıw. O
ǵ
an gúnákar bolıw - Allahqa gúnakar 
bolıw. 

---

33 
Kúnlerdiń birinde pay
ǵ
ambarımızdıń aldına bir kisi kelip, «Atam meniń 
malımdı birewge berip jiberdi ne islewim kerek?» depti. Allah pay
ǵ
ambarı: 
«Óziń de, malıń da atańdiki» degen. 
Hárkim ekkenin aladı, arpa ekseń arpa, biyday ekseń biyday, arpa egip 
biyday kútpe. Sonlıqtan shayır Saadiy Sheraziy: 
«Hár ne qılsań ata-anańa jaqsılıq, 
Qaytar balańnan jaqsılıqqa jaqsılıq» degen. 
İslam dininde haram etilgen nárselerdiń biri qarızdıń tólenbey qalıwı. 
Muhammed pay
ǵ
ambarımız bılay degen: «Kim de bir adamnıń haqısı bolsa, 
almasınan burın áweli adamlar menen arasın ashıp alsın. Sebebi, qıyamet kúni 
kisiniń baylı
ǵ
ı o
ǵ
an payda bermeydi. Onı ótemegen adam sol qarızdı 
ótemegenshe qábirinde tınısh jata almaydı». 
Qarız mısalı Allah taalanıń jerdegi bayra
ǵ
ı. Qashan bir bendesine 
jamanlıqtı oylasa, onıń moynına sol qarız bayra
ǵ
ın ildirip qoyadı. 
Sonlıqtan hesh qashan qarız ber me. Sebebi, qarız al
ǵ
andı asıraydı, 
bergendi joq qıladı degen. 
Malika soraptı «Qaysı bes nárse - bes nárseni jeydi? Danıshpan ayttı «
Ǵ
am-
ǵ
amdı, jal
ǵ
an sóz -ırısqını, táwbe-gúnanı, sadaqa-báleni, sharap-sawaptı jeydi». 
İslam dininde haram
ǵ
a shı
ǵ
arıl
ǵ
an islerdiń jáne biri 
ǵ
ıybat bolıp 
esaplanadı. Soradı «Ya Rasullah 
ǵ
ıybat ne? Ayttı «Bir kisiniń ózi jaqtırma
ǵ
an 
nársesin, ya
ǵ
nıy ayıbın aytıw» dedi. «Eger usı ayıbı bar bolsa she? Dep soradı 
Rasulullah «Eger onıń ayıbın aytsań, onı 
ǵ
ıybat qıl
ǵ
an bolasań. Eger onda joq 
ayıptı aytsań onda ótirik sóylegen bolasań» dedi. 
Mine usı túsiniklerdiń hámmesi dinniń ruwxıyat penen tikkeley
baylanısın kórsetedi.