Innovatsiyalar vazirligi

Sanoat korxonalarida maxsulot tuzilmasi, nomenkulaturasi va 
assortimentining tahlili 
 
Korxona(firma)larning 
ixtisosligiga 
kiruvchi 
ishlab 
chiqarilayotgan 
mahsulotlarning tarkibi bozordagi talab va taklifning o’zgarishiga qarab muntazam 
takomillashib, rivojlanib hamda mukammallashib boradi. Ayniqsa, ishlab 
chiqarilayotgan mahsulotlar, qiymat o’lchamidagi hajmi strukturaviy o’zgarishlar 
ta’sirida ortib yoki kamaytirilib aniqlanishi mumkin. Bunda ishlab chiqarilgan 
mahsulotlar hajmi sarflanayotgan moddiy va mehnat xarajatlarini e’tiborga olgan 
holda o’rganilishi tahlilda erishilgan natijalarni yanada aniqroq o’rganish 
imkoniyatini yaratadi. Korxona uchun ko’proq foyda keltiruvchi, kam xarajatlar 
talab etiladigan tovarlarni ishlab chiqarish o’ta manfaatlidir. shuning uchun ham 
tovarlarni ishlab chiqarish hajmini tahlil qilishda strukturaviy o’zgarishlarni 
e’tiborga olish maqsadga muvofiqdir. 
Mahsulot hajmiga strukturaviy o’zgarishlarning ta’sirini zanjirli borlanish 
usuli orqali aniqlash mumkin. Korxona uchun naf keltiruvchi barcha strukturaviy 
o’zgarishlardan foydalanish mahsulotlarning hajmini ko’paytirish imkoniyatini 
yaratadi. 
Strukturaning o’zgarish sabablari turlicha bo’lishi mumkin; 
•
ishlab chiqarilgan tovarlar tarkibida yuqori narxga sotilishi mumkin bo’lgan 
mahsulotlar ulushining ko’payishi; 
•
mo’may foyda keltiruvchi tovarlarning hajmi; 
•
me’yordagi moddiy va mehnat sarflaridan ham tejamkorlik imkoniyati 
bo’lgan tovarlarning mavjudligi; 
•
arzon xomashyo, yoqilg’i va boshqa moddiy boyliklarning yaqinligi; 

---

•
ishlab chiqarilayottan mahsulotlarning texnologiyasini takomillashishi 
evaziga yuqori manfaat; 
•
tovarlar sifatini yaxshilanishi va boshqalar. 
Mahsulotlar nomenkulaturasi — 
deb, miqdor holida tovarlar guruhlari, kichik 
guruhlari va pozitsiyalarini belgilashda hamda hisobga olishda qabul qilingan 
ro’yxatidir. 
Tovar (ish, xizmat)lar assortimenti — 
esa, mahsulotlarning ma’lum bir 
belgilariga qarab, ya’ni, uning turlari, navi, o’lchami, markasi, artikullariga qarab 
ajratiladigan mahsulotlar xilidir. 
Tovarlar nomenklaturasi va assortimentini 
o’rganishda o’rtacha assortiment rejasining bajarilishi tahlil etiladi. 
Firma va kompaniyalar faoliyatini tahlil etishda o’rtacha assortiment 
rejasining bajarilishini ham aniqlash muhim hisoblanadi. O’rtacha assortiment 
rejasining bajarilishi odatda eng kichik raqamlarni jamlash usuli orqali amalga 
oshiriladi. Bunda har bir assortiment turlarini haqiqatda ishlab chiqarilish 
miqdorlari biznes rejasi bilan solishtirilib har ikki ko’rsatkichdan eng kichigi 
assortiment hisobiga ishlab chiqarilgan mahsulot tarkibiga qabul qilinadi. 
Assortiment hisobiga ishlab chiqarilgan mahsulot tarkibiga qabul qilingan 
ko’rsatkichlarning jamini biznes reja bo’yicha ishlab chiqarilishi lozim bo’lgan 
mahsulotlarga bo’lish orqali o’rtacha assortiment rejasining bajarilishi aniqlanadi. 
Assortimentni shakllantirish sistemasi quyidagi asosiy jihatlarni o’z ichiga 
olishi shart: 
•
iste’molchilarning istiqbolli ehtiyojini aniqlash; 
•
chiqarilayotgan mahsulotning raqobatbardoshlik darajasini aniqlash; 
•
mahsulotning bozordagi hayotiylik siklini o’rganish, o’z vaqtida yangi 
zamonaviy bo’lgan tovarlar turini yaratish bo’yicha choralar ko’rish va ishlab 
chiqarish dasturidan ma’naviy eskirgan va iqtisodiy jihatdan kam foydali bo’lgan 
mahsulotni chiqarib tashlash; 
•
iqtisodiy samaradorlik va mahsulot assortimenti o’zgarishida xavf xatar 
darajasini baholash.