Innovatsiya-ziyo

'botin 
(fe’l); 
bo'tir 
(sifat) -
'botir 
(fe’l); 
em'pirik 
(ot)
-
 empi'rik 
(sifat); 
ener'getik 
(ot) -
energe 'tik 
(sifat); 
eti'k 
(ot)~ 
e'tik
(sifat); 
fi'zik 
(ot) 
- fi'zik 
(sifat); 
geo'fizik 
(ot) -
geofl'zik 
(sifat); 
geo 'ximik 
(ot) -
geoxi 'mik 
(sifat); 
gidro 'texnik 
(ot) 
-
gidrotex 'nik
(sifat); 
'graflk
(ot) -
gra'ftk
3 (sifat); 
gul'lar 
(ot) 
-
'gullar 
(fe’l); 
' hozir 
(ravish) -
ho 'zir 
(sifat); 
ish 'lar 
(o t)- 
' ishlar 
(fe’l); 
ish 'chi 
(ot) -
'ish-chi 
(ot); 
'klassik 
(ot) -
klas'sik 
(sifat); 
'kredit 
(ot) -
kre'dit 
(ot); 
'lirik
(ot)-
li'rik 
(sifat); 
mate'matik
(ot)-
matema'tik
(sifat);
meta'fizik
(ot) -
metafi 'zik 
(sifat); 
me 'xanik 
(ot) -
mexa 'nik 
(sifat); 
'mistik 
( o t) -
mis 'tik 
(sifat); 
mo 'da 
(sifat) -
moda 
(ot).
mosla'ma 
(ot) -
'moslama 
(fe’l); 
ol'ma 
(ot) -
'olma 
(fe’l); 
or'ganik 
(ot)
-
orga 'nik 
(sifat); 
ro 'mantik 
(ot) -
roman 'tik 
(sifat); 
so 'ya 
(ot) 
-
'soya 
(ot)
sur'ma 
(ot) 
-
'surma 
(fe’l); 
ta'ktik 
(ot) -
tak'tik 
(sifat); 
te 'xnik
(ot)
-
tex'nik 
(sifat); 
tort'та
(ot) -
'tortma 
(fe’l); 
to'za 
(sifat) -
to'za
(ravish)
ya'ngi 
(sifat) -
yangi 
(ravish). Yuqoridagilar omonim so‘z 
hisoblanadi.
Imloviy m e’yor. Orfografiya grekcha “to’g’ri yozmoq” demakdir. 
So‘z o ‘zak-negizi va qo’shimchasini yagona tarzda yozish haqidagi 
qoida yig’indisi 
orfografiya 
deyiladi. Orfografiya adabiy tilning yozma 
shakliga xos. Orfoepiya va alifbo (grafika) bilan uzviy bog’liq.
Rivojlangan, o‘z yozuviga ega bo’lgan adabiy tilda so’zni bir xilda
- yagona tarzda yozishni yo’lga qo’yish uchun imlo to ’g ’risida qonun 
qabul qilinadi. “O ’zbek filming asosiy imlo qoidalari” 1995-yil 24- 
avgustda qabul qilingan. U 82 paragrafdan iborat.
49

---

Imlo to‘g ‘risidagi qonunni ishlab chiqish murakkab jarayon bo‘lib, 
bir nechta tamoyilga tayaniladi. Bu orfografiya tamoyil (prinsip)i 
deyiladi.
Orfografiyaning 5 tamoyili mavjud:
1) fonetik yozuv;
2) morfologik yozuv;
3) shakliy yozuv;
4) tar ixiy-an ’ anaviy yozuv;
5) farqlash yozuvi.
Orfografiya tamoyili asli va talaffiizi muvofiq kelmaydigan holat 
uchun ishlatiladi. Masalan, 
kitob 
so'zining talaffiizida 
b 
tovushi 
p
tarzida eshitiladi. Demak, so‘zdagi tovushning ash va talaffiizi farq 
qilganligi va so‘z o‘zlashma bo‘lganligi uchun imloda shakliy yozuv 
qoidasiga tayaniladi. Yoki 
men 
so'ziga 
-ning 
qo'shilganda asl holat 
menning 
bo‘lishi kerak edi. Talaffuz esa 
mening 
ko'rinishida. Demak, 
bunda tovushni tushirib yozishga asos bo‘lgan qoidaga tayaniladi. 
Talaffiizi va imlosi bir xil so'zga yozuv qoidasi ishlatilmaydi.
Fonetik yozuv. 0 ‘zakka qo‘shimcha qo‘shilganda yuz beradigan 
tovush o‘zgarishini yozuvda aynan aks ettirish, ya’ni qanday aytilsa, 
shunday yozish fonetik yozuv deyiladi. Masalan, 
ong 
o‘zagidan 
-la
affiksi bilan yasalgan so‘z 
ongla 
emas, 
angla 
shaklida beriladi, ya’ni 
o‘zakdagi 
о 
o'm iga 
a 
talaffiiz qilinar ekan, u xuddi shunday yoziladi. 
Ishla 
negizidan yasalgan ishlovchi so‘zida 
a 
o'm iga 
о 
yoziladi.
Fonetik yozuv orfografiyani jonli talaffiizga yaqinlashtiradi. 
Yozuv va talaffiizda m a’lum darajada umumiylik saqlanadi.
Nutqda 
tushdi 
so‘zi 
tushti, tushgan 
so‘zi 
tushkan 
tarzida talaffuz 
qffinadi. Lekin bunday yozilmaydi. Ba’zan so'z oxirida bir undosh 
tushirilib aytiladi: 
Samarqan, xursan, pas 
kabi. Ammo bu holat 
yozuvda aks etmaydi. Bunday so'z imlosi boshqa tamoyilga 
bo'ysunadi.
M orfologik yozuv. O'zakka qo'shimcha qo'shilganda yuz 
beradigan tovush o'zgarishini inobatga olmaslik qoidasi 
morfologik
yozuv 
deyiladi. Masalan, 
uchtaso‘zi ushta, kelib turibdi 
so'zi 
kep turibti
tarzida aytiladi. Ammo ular asliga muvofiq 
uchta, kelib turibdi 
deb 
yoziladi. Yoki 
-lar 
qo'shimchasining 
-la, -lor, -nor 
holida aytilishiga 
qaramay, asl holati yoziladi. Fe’lning noaniq shakli 
-moq 
qo'shimchasi 
og'zaki nutqda 
-так 
aytilsa ham, 
-moq 
yoziladi. Hozirgi orfografiya 
talabi bo'yicha qo'shimchaning deyarli hamma shakli morfologik
50

---

yozuv bo‘yicha yoziladi: egalik affiksi: 
-im, -ing, -i, 
keli&hik affiksi: - 
ning, -ni, -da, -dan, 
so‘z yasovchi ham turlicha aytilishidan qat’i nazar 
imloda o‘zining asl morfologik shaklini saqlaydi.
Morfologik yozuv so‘z va morfemani adabiy tilda yagona shaklda 
saqlash va yozishga ko‘maklashadi, yozuvda bir xillikni ta ’minlaydi.
Morfologik yozuvga zid yoziladigan o‘zak-negizga oid eng muhim 
imlo qoidasi quyidagi:
1. Bir bo‘g‘indan iborat 
о 
tovushli yopiq bo‘g ‘inli ba’zi o‘zakka - 
a 
qo'shilib yasalganda, 
о 
tovushi 
a 
tovushiga aylanadi: 
ong-angla, ot
- ata, son - sana, yo sh -y a sh a  
kabi.
2. Keyingi yopiq bo‘g ‘inda / yoki 
и
unlisi bo'lgan ikki bo‘g ‘inli 
ba’zi o‘zak, negizga 
a 
yoki 
о 
bilan boshlangan qo‘shimcha 
qo‘shilganda keyingi bo‘g ‘indagi 
i, и 
unlisi aytilmaydi va yozilmaydi: 
ulug‘ - ulg‘aymoq, sariq — sarg'aymoq, og'iz - og'zaki, ikki - ikkov,
olti - oltov 
kabi.
3. Keyingi yopiq bo‘g ‘inda 
i 
yoki 
и 
unlisi bo‘lgan ikki bo‘g ‘inli 
ba’zi o‘zak, negizga egalik shakli qo‘shilsa, keyingi bo‘g ‘indagi 
i, и
unlisi aytilmaydi va yozilmaydi: 
og'iz - og'zi, burun - burni, о ‘g'il -
o'g'li.
4. 
К
yoki 
q 
undoshi bilan tugagan ko‘p bo‘g‘inli o‘zak-negizga 
egalik shakli qo'shilsa, 
к 
tovushi 
g, q 
tovushi 
g ‘ 
tarzida aytiladi va 
yoziladi: 
istak- istagim, qishloq - qishlog'im 
kabi.
5. Kishilik olmoshining birinchi va ikkinchi shaxs birligiga 
-ning,
-ni, -niki 
qo‘shimchasi qo‘shilsa, yonma-yon kelgan ikki 
n 
tovushidan 
biri aytilmaydi va yozilmaydi: 
menning 
emas, 
mening, senning 
emas, 
sening 
kabi.
6. Ko‘rsatish olmoshidan 
u, bu, shu 
o‘zagiga 
-ga, -da, -day 
affiksi 
qo‘ shilsa, bir 
n 
tovushi orttiriladi va shunday o‘qiladi: 
unga, undan,
bunga, shunday 
kabi.
7. Undosh 
s, t, ch 
tovushi bo‘lgan 
isi, qot, achi 
kabi fe'l o‘zagiga - 
q 
qo‘shilib sifat yasalganda, o‘zakdagi undosh takrorlanadi: 
issiq,
qattiq, achchiq 
kabi.
Morfologik yozuvdan chetlashib yoziladigan qo'shimchaning 
ayrimlari ikkitadan yettitagacha fonetik shaklga ega. Bu o ‘zak-negiz va 
qo‘shimcha tarkibida 
к g, q, 
g ‘ undoshining mavjudligiga bog‘liq:
1. Ikki shaklda yoziladigan qo‘shimcha:
-il/-l: yozildi, qurildi, о 'qildi, tarqaldi;
-in/'-n: kiyin, taran;
51

---

-iy/viy: ijodiy, oilaviy.
2. Uch shaklda yoziladigan qo‘shimcha:
-ga'-kaZ-qa: quyoshga, о ‘simlikka, xalqqa;
-gan/-kan/-qan: uchgan, tikkati, boqqan;
-gach, -kach, -qach: singach, to‘kkach, oqqach.
3. To‘rt shaklda yoziladigan qo‘shimcha:
-gich/-kich/-g ‘ichJ-qich: suzgich, chekkich, qirg ‘ich, bosqich;
-chak/-choq/-chiq/-chik: kelinchak, maqtanchoq, sirg'anchiq,
о ‘rgamchik;
4. Olti shaklda yoziladigan qo‘shimcha: