|
19. Oliy ta’lim matematikasini o’qitishda to’la o’zlashtirish texnologiyasi
To’la o’zlashtirish texnologiyasi bo’y icha o’qitish xalqaro miqyosda keng tarqalgan. Amerika, Avstraliya va Janubiy Koreya olimlarining ma’lumotlariga qaraganda, to’la o’zlashtirish texnologiyasi bo’yicha o’qitish tizimi turli aqliy rivojlanish darajasidagi bolalarni o’qitishda yaxshi natija beradi. Shu bilan birga intellectual test natijasida “kuchsiz” deb topilgan o’quvchilarning o’zlashtirishi ham sezilarli darajada ko’tariladi, yuqori rivojlanish darajasiga ega bo’lgan o’quvchilar anchagina yuqori o’zlashtirish ko’rsatkichlariga erishganlar.
O’tgan asrning 70-yillarida Jan Koreyada o’tkazilgan tajribalarda 50 ming bola qatnashgan bo’lib, ulardan 75 foizi eng yuqori ko’rsatkichga erishgan. Odatdagi o’qitish tizimida bunday yuqori ko’rsatkichlarga faqat o’ta qobilyatli
talabalargina erishganlar. Boshqa bir qator mamlakatlarda o’tkazilgan tajribalarning ko’rsatishicha bu tizimning qo’llanishi natijasida o’rtacha qobilyatli talabalar yuqori natijalarga erishish uchun imkoniyatga ega bo’ladilar. Odatdagi o’qitish tizimida esa faqat 80-85 foizgina erishishlari mumkin. Lekin to’la ozlashtirish tizimi ba’zi kamchiliklardan ham holi emas. Buning mohiyati shundaki, bu tizimning samaradorligi faqat aniqlashtirib ifodalash mumkin bo’lgan o’quv maqsadlari bilangina baholanadi. Yuqorida ta’kidlanganidek, faqat o’quv jarayonida takrorlanuvchan maqsadlargian aniqlashtirishga moyil bo’ladi. Bu tizim imkoniyatlarining cheklanganlik xarakterga ega ekanligini norvegiyalik olimlar ham ta’kidlab o’tganlar. Ular bu tizim faqat quyidagi xususiyatga ega bo’lgan o’quv jarayonlariga qo’llash mumkinligini ko’rsatib o’tadilar: a) o’quv materiali alohida, aniq tarkibiy qismlarga ajratish mumkin bo’lishi kerak, b) o’quv materiali uzviy va o’zaro bog’liq bo’lishi kerak ya’ni fanlararo bog’lanishga alohida e’tibor berish lozim.
Estoniya pedagoglari P.U.Kreytsberg va E.V.Krullar ham to’la o’zlashtirish tizimiga ijodiy yondashib, uning asosida o’ziga xos o’qitish uslubini ishlab chiqdilar. Ular to’la o’zlashtirish konsepsiyasiga quyidagi o’zgartirishlar kiritilishi lozimligini taklif etdilar: a) uning qo’llanish chegarasini aniqlash; b) o’quv materialini asosoy va yordamchi qismlarga ajratish; v) bu uslubda rivojlantiruvchi o’quv faoliyati imkoniyatlarini ham e’tiborga olish. Ular to’la o’zlashtirish uslubini takomillashtirishda bu uslubni muammoli xarakterga ega bo’lmagan hamda aniq va ketma-ket joylashgan o’quv birliklariga bo’lish imkoniyatiga ega bo’lgan fanlarni o’qitishga qo’llashga asoslandilar.
Ko’p hollarda o’zlashtirish texnologiyasi bir fanning o’qitishda qo’llaniladi. Bunda qo’shimcha zarur vaqt darsdan tashqari o’tkaziladigan mashg’ulotlar hisobidan qoplanishi mumkin. Agar bu texnologiya bir necha fan o’qitilishida qo’llaniladigan bo’lsa, o’zlashtirish sur’ati past bo’lgan talabalar anchagina qiyin
axvolda qoladilar. Bunday talabalarga yordam berish maqsadida qo’shimcha mashg’ulotlar o’tkazishdan tashqari, bir necha o’qituvchilar o’zaro kelishib, uy vazifasini maxsus dasturini ishlab chiqishlari lozim. Tanlab o’qitiladigan fanlardan bir-ikkitasi bekor qilinadi - bo’lar hammasi asosiy fanlarni talabalar tomonidan to’la o’zlashtirilishiga imkoniyat yaratadi. Umuman olganda, vaqt muammosi to’la
o’zlashtirish tizimida ham, odatdagi o’qitish tizimida ham oxirigacha xal etilmaganligini (talabalarning bir qismini chala o’zlashtirishi bilan chegaralanganligini) ta’kidlash lozimTo’la o’zlashtirish nazariyasi va texnologiyasi umumta’lim maktablar muammosiga yangicha nazar tashlashga da’vat etadi. Uni ommaviy tarzda qo’llanishi, yo o’qitilayotgan material mazmunini qisqartirish hisobiga vaqt me’yorini saqlash, yoki vaqt me’yorini kengaytirib o’quv materiali hajmini saqlab qolishni taqozo etadi. Biz faqat B. Blum taksonomiyasining «tushunish» toifasi darajasigacha o’zlashtirish haqida fikr yurityapmiz.
Agar barcha talabalar uchun etalon-maqsad sifatida izlanuvchanlik faoliyatini ham o’z ichiga olgan yanada yuqori darajadagi o’quv maqsadlari (tahlil, sintez) belgilangan bo’lsa, o’qitish uchun ajratiladigan vaqt qancha bo’lishi kerak? Bunday o’quv maqsadlariga erishish uchun talaba ulardan oldingi darajalarni ham egallagan bo’lishi lozim. Demak, o’qitish vaqti, shuningdek, o’qituvchi mehnati ham sezilarli darajada ortib ketadi. Yuqoridagilarni xulosalab shuni aytish mumkinki, to’la o’zlashtirish asosida o’qitish barcha fanlarni o’zlashtirishning ideal shakli bo’lishi bilan birga, bir necha
muhim muammolarni hal etilishini ham taqozo qiladi: barcha talabalar qaysi fanlardan qanday darajadagi natijaga erishishlari, buning uchun qanday shartsharoitlar yaratish lozim va ularning samarasi qanday bo’ladi? Buning uchun qanday moddiy va kadr resurslari zarur bo’ladi? Kelajakdagi pelagogik izlanishlar ana shu kabi savollarga javob topishi lozim. Umuman olganda, akademik lisey va kasb-hunar kollejlarida o’quv jarayonini, ayniqsa kasb o’rgatish jarayonida to’la o’zlashtirish texnologiyasiga amal qilishni yuqori natija berishi muqarrardir. Chunki, bu bitiruvchilar bilimlari va egallagan kasbiy ko’nikmalarining to’la-to’kis o’zlashtirilishini, ya’ni, ularning kelajagini ham to’la-tukis loyihalashni ta’minlaydi. Tibbiyot, san’at va boshqa oliy o’quv yurtlari tajribasi to’la o’zlashtirish texnologiyasini oliy o’quv yurtlarida qo’llash ham ijobiy samara berishini ko’rsatmokda.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
