Innovaciyalıq tálim texnologiyaları tiykarında kompetentlikti rawajlandırıw bơyinsha islenbeler

Zamonagòy oqıtıwshınıńkasiplik kompetentligi va
kreativligi - bugungi kun talabi

ÓzbekstanRespublikası Prezidenti Sh. M. Mirziyoyevtıń 2019-jıl 23-avgustda xalıq tálimi sisteması xızmetkerleri menen bolǵan telemuloqotda hám 2019-jıl 7-dekabr kúni Ózbekstan Respublikası Konstituciyasiniń 27 jıllıǵı munasábeti menen etken lekciyalarında búgingi jaslar tárbiyasına itibar hám olarǵa zamanagóy bilim beriw, buǵan baylanıslı óz ústinde mudami islep, jańalıqlar jaratatuǵın oqıtıwshılardı qáliplestiriw máselesine itibar berdi.

Házirgi zaman oqıtıwshınıń tiykarǵı wazıypalarınan biri óz kásiplik kompetentligi
hám intellektuallıq potencialınıń joqarılıǵı, shın berilgenligi, ideologik ıqtıqatliligi, óz kásipin súyiwi bolıp tabıladı. Bul pedagoglardı basqa kásip iyelerinen ajıratıp turadı. Tálim sapasın hám ònimdarlıǵın jetilistiriw boyınsha Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń bir qatar qararları hám húkimleri qabıl etilip, tálim mazmunın, tálim sistemasın modernizatsiyalawda informaciya texnologiyaları jetiskenliklerinen keń paydalanıw zárúrshiligi payda bolmaqda. Student-jaslardı zaman talapları tiykarında tárbiyalaw hám olarǵa jámiyet rawajlanıwı menen bir qatarda qáliplesip baratırǵan pánler tiykarında teoriyalıq hám ámeliy bilim beriwzárúrli wazıypalardan biri esaplanadı. Bul bolsa oqıtıwshılar moynına úlken juwapkershilik júkleydi. Búgingi kúndegi oqıtıwshı ózi sabaq beretuǵın pánniń sheber ustası, bilimdanı, tálim-tárbiya processindegi hár qanday mashqalanıń sheshimin tawa alatuǵın, óz ústinde mudami dóretiwshilik islep, jańalıqlar jarata alatuǵın, oqıwshılar kewiline jol tawa alatuǵın, bir sóz menen aytqanda zaman talabına juwap bere alatuǵın qánige bolıwı kerek. Sol sebepli búgingi kúnde biz oqıtıwshı kompetentligi haqqındaǵı pikirlerdi tákirar hám tákirar tilge alıp atırmız.
Barlıq pedagogikalıq hám psixologiyalıq ádebiyatlarda “kompetentlik” sóziniń túsindirmeli mánisi berilip, anglichan tilinen alınǵan “competence”-tùsingen, qábiletli mánisin ańlatadı. Mazmunan bolsa “iskerlikte teoriyalıq bilimlerden nátiyjeli paydalanıw, joqarı dárejede kásiplik ilmiy tájriybe, uqıp hám qàbiletin kòrsete alıw” degen túsinikti ańlatadı. Házirgi kúnde respublikamızda júz berip atırǵan reformalar tikkeley innovatsion tálim sisteması menen baylanıslı.
Bolajaq oqıtıwshılardı pedagogikalıq kásipine jóneltiriw, tárbiyalaw hám de kásiplikmaslastırıw tiykarǵı maqset bolıp tabıladı. Pedagogika pánleri kandidati G. G'afforova bolajaq oqıtıwshılardı kásiplik iskerlikke tayarlawdı 3 basqıshda ańlatadı.
I basqısh. Kásiplik iskerlikkemotivatsion jónelgenlik, kásiplik oyda sawlelendiriwdiń formalanishi, kásiplik bilimdiń ózlestiriliwi, kásiplik iskerlik talaplarınıń jańalanıwı.
II basqısh. Kásiplik iskerlik talapların ózlestiriw, kásiplik kompetensiyalarini biliw,
ózlestiriw, baylanısqa kirisiw, kásiplik dóretiwshilik, iskerlikke innovciyalıq jantasıwdıń qáliplesiwi (arnawlı pánler, pedagogikalıq ámeliyat, dògerekler, dóretiwshilik jumıslar, klasstan tısqarı jumıslar, ǵárezsiz tálim jardeminde).
III basqısh. Kásiplik óz-ózin ańǵarıw, iykemlesiw, kásiplik kónlikpe hám ilmiy tájriybeniń rawajlanıwı, pedagogikalıq qábilet hám kásiplik sapalardıń qáliplesiwi (ulıwmakásiplik hám arnawlı pánler, oqıw ámeliyatı, ǵárezsiz tálim jardeminde).
2019 -jıl 23-avgustda Ózbekstan Respublikası Prezidenti Shavkat Mirziyoyev
respublikamız xalıq tálimi xızmetkerleri menen etken baylanısida(muloqotida) “... búgingi ustaz shákirtlerini óz izine erite alıwı kerek, eger erite almasa ol ustaz emes,” degen pikirlerdi aytıp ótken ediler. Sonday eken, búgingi ustaz óz shákirtleri aldında ǵayratker, shólkemlestiriwshilik qábiletine iye bolıp, mudamı tándar, ǵayratlı, óz kúshi hám òz imkaniyatlarına ısengen bolıwı kerek. Kásiplik iskerlikke (kompetent) ıyelew ushın bolsa tómendegilerge itibar beriwi kerek:
a) kásiplik iskerligine dóretiwshilik jantasıw ;
b) tazadan -jańa ideyalardı jaratıwda aktivlik kórsetiw;
c)sheriklik menen pedagogikalıq tabıslar jóninde pikir almaslaw, aldıńǵı pedagogikalıq tájiriybelerdi úyreniw.
Oqıtıwshılıq kásipi jútá úlken ruwqıy hám fizikalıq kúsh talap etedi, sol sebepli
oqıtıwshınıń salamatlıǵına da zárúrli talaplar qóyıladı. Oqıtıwshınıń dawısları jaqsı rawajlanǵan, kóriw qàbileti jaqsı bolıwı, uzaq waqıt tik tura alıwı hám oqıwshılar menen jaqsı baylanısqa kirise alıwı kerek. Ullı oyshıl Abu Ali Ibn Sino “Medicina nızamlari'' shıǵarmasında da oqıtıwshınıń sóylew gigiyenasiga tiyisli máslahátlar bergen: “Uzaq múddet dawamında qattı dawıs penen baqırıw kóp muǵdarda hawanı sırtqa shıǵarıwdı talap etedi. Bulardıń hár ekewide qáwipli bolı esaplanadı''.
Jámiyette júz berip atırǵan barlıq reformalar, tálimniń jańa basqıshlarǵa kòteriliwi, ilim texnikasınıń jedel rawajlanıwı, eń tiykarǵısı elimizde dóretiwshilik hám Prezidentmektepleriniń dúziliwi de tálim sistemasındaǵı innovatsiyalar esaplanadı. Sonday-aq, búgingi pedagog tekǵana tálim beretuǵın, bálki usınıń menen bir qatarda tarbiyashı ham bolıp tabıladı. Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń “Ruwxıy -bilimlendiriw jumıslar ònimdarlıǵın asırıw boyınsha qosımsha ilajlar tuwrısında” 2019 -jıl 3-maydaǵı PQ-4307-san sheshiminiń tastıyıqlanıwı buǵan ayqın mısal bola aladı. “Bul UMT konsepsiyası kompetensiyalıq iskerlikke tiykarlanǵan pedagogikalıq jantasıwlar uyqaslıǵına tiykarlanadı. Sonıń menen birge, jaslarda watanǵa sadıqlıq, isbilermenlik, shıdamlılıq, ideologiyalıq immunitet, miyir-aqıbetlilik, juwapkerlilik, tolerantlik, huqıqıy madaniyat, innovciyalıq pikirlew, miynetsùyiwshilik sıyaqlı zárúrli pazıyletlerdi gódeklikten baslap basqıshpa-basqısh qáliplestiriwge tiykarlanǵan” bul bolsa házirgi zaman pedagogınan úlken kúsh hám juwapkershilik talap etedi.
Kreativ sózi anglichan tilinen alınǵan bolıp “create”-jaratıw, jantasıw degenmánisti ańlatadı. Kreativlik-bul oqıtıwshınıń jaratıwshańlıǵı, óz tarawı boyınsha dóretiwshilik aktiv iskerligi bolıp tabıladı.
Kreativlik bir neshe iskerlikti óz ishine aladı :
1. Akmelogik jantasıw.
2. Akseologik jantasıw.
3. Kreativ jantasıw.
4. Refleksiv jantasıw.
1. Akmeologiyalıq jantasıw bul-oqıtıwshınıń óz iskerliginde erisken eń joqarı shıń esaplanadı.
2. Akseologiyalıq jantasıw-bunda oqıtıwshı pedagogikalıq iskerliginde qádiriyatlarǵa, milliy úrp-ádetlerge itibar beriwi názerde tutıladı.
3. Kreativ jantasıwda oqıtıwshınıń dóretiwshiligi kórinetuǵın boladı.
4. Refleksiv jantasıwda oqıtıwshı óziniń kúndelik iskerligin aldınan oyda sawlelendiredi, búgin tálim processinde qanday iskerlik júrgizedi hám sabaq aqırında óz miynetin analiz etedi.
Búgingi kúnde tálim mazmunında modernizaciya jumısları, yaǵnıy DTS de, oqıw rejesina hám pán programmalarında da reformalar alıp barılmaqta. Búgingi zaman oqıtıwshı joqarıdaǵı reformalardı da esapqa alıwı zárúr.
Pedagogdıń kreativligi haqqında pikir etkende biz standart hám standart bolmaǵan tálim formasında da piker jùritemiz.
Standart-bul tálim mazmunına uyqas forma bolıp tabıladı, bunda oqıtıwshı subyekt, oqıwshı, tıńlawshı obiekt retinde iskerlik júrgizedi.
Standart bolmaǵan tálim formasında oqıtıwshı da oqıwshı, tıńlawshı da subyekt sifatida iskerlik júrgizedi, oqıtıwshı tálim processinde ǵárezsiz qararlar shıǵarıwı mumkinshilikgi boladı. Oqıtıwshınıń kompetentliginde kásiplik bilim hám mádeniyat túsiniklerin tuwrı analiz etiwi kerek.
Kásiplik bilim-bul oqıtıwshınıń kasibin tereńózlestirgen biliwi bolsa, mádeniyat
túsiniginde onıń sóylew mádeniyatı, estetik hám basqa tárepleri kórinetuǵın boladı.
Kreativlik qábiletine iye qánige óz bilimin izbe-iz boyitib barıwı, jańalıqqa intiliwsheń uqıp iyesi bolıwı kerek. Bul bolsa óz gezeginde oqıtıwshı kompetentligini támiyinleydi. Tálim sistemasın basqarıw arqalı hár jılı tálim mákemelerinde joqarı nátiyjelililikke erisiw maqsetinde jańa oqıw programmaları, sabaqlıqlar, stilistik qollanbalar, zamanagóy informaciya quralları járdeminde video sabaqlıqlar, multimedialer islep shıǵarılıp atır. Bunnan tısqarı “Jıldıń eń jaqsı oqıtıwshı” kórik-tańlawları hám jarıslar shòlkemlestirilip atır, biraq pánlerdi joqarı dárejede ózlestiriw dárejesi sezilmeyatır. Óytkeni nede? Bálki sabaqlardıń aldınan oylap, rejelestirib qoyılıwı tıńlawshılar (oqıwshılar ) ushın qızıqlı bolmay atırǵan bolıwı mùmkin, oqıwshılar ushın arnawlı bir qálipke salınǵan birdey sabaq ótiw usılı hám oqıwshılarǵa bilimin birdeyde soralmasliq usılı bolıp tabıladı, xoshametlew berilmeyatirǵanlıǵı bolıp tabıladı. Búgingi kúnde kóplegen pedagogik hám psixologiyalıq ilimiy izertlewlerde intellekt hám kreativlik túsinikleriniń baylanıslıǵı haqqında túrlishe pikirler bar. Intellekti jaqsı rawajlanǵan oqıtıwshıda kreativlik joqarı boladı. Bul bolsa jumıs natiyjeliligin támiyinleydi.
Shaxstıń kreativligi onıń oylawında, múnásebetinde, sezim-sezimlerinde kórinetuǵın boladı. Kreativlik shaxstı pútin halda yamasa onıń arnawlı bir qásiyetlerin xarakteristikalaydı. Jànede, kreativlik zeyini ótkirlikti belgilep beredi.
“Oqıwshılar itibarın tálim procesine aktiv qosıwın támiyinleydi”.
Búgingi pedagog hám psixolog ilimpazlardıń pikrine qaraǵanda shaxs kreativligi ózinde tómendegibelgilerin kórinetuǵın etedi:
1. Sorawlar, kemshilikler hám bir-birine qarsı maǵlıwmatlarǵa itibarlı bolmaw. 2. Maǵlıwmatlardı anıqlaw ushın háreket qılıw, ilgeri surilgan shamalar tiykarında
olardıń sheshimin tabıwǵa umtılıw kreativ potensial biliw processinde jóneltirilgen dóretiwshilikleri menen bekkem baylanıslı.
Pedagogdıń kreativ potensialı dástúriy oylaw júrgiziwden ayrıqsha túrde tómendegilerde kórinetuǵın boladı :
1. Oylawdıń operativ hám mayısqaqlıǵı.
2. Jańa ideyalardı jaratıw qábileti, bir qálipte pikirlamaslik.
3.Baslamashılıq -ayriqshalıq.
4. Uǵımsızlıqqa taqat qılıw.
5. Ziyreklikli bolıw.
Kreativlik “túrli jaǵdaylarda tálim hám tárbiyaǵa tiyisli máseleler maydanınan qararlardı qabıllawda ayqın kórinetuǵın bolıp pedagogdıń dóretiwshilik aktivligin xarakteristikalaydi”. Joqarıda bildirilgen kompetentlik hám kreativlik túsinikleri tálim sistemasında qanday sistema retinde islengenligi haqqında pikir júrgizemiz.
Respublikamız tálim sistemasında ámelge asırılıp atırǵan innovatsiya hám jańalıqlar, bárkámal áwladtı tárbiyalaw usı sistemada iskerlik alıp baratırǵan barlıq oqıtıwshı tárbiyashılar aldına kóplegen wazıypalardı sheshiwdi aktual másele retinde belgilep qoymaqda. Atap aytqanda joqarı tálim sistemasında da iskerlik júrgizetuǵın professor-oqıtıwshılarda da óz xızmetlerinde jas áwladlardı tárbiyalawda kompetentlik hám kreativlik sapaları talap etilip atır. Termiz mámleket universiteti professor-oqıtıwshıları da jámiyette júz berip atırǵan modernizaciya processlerinde aktiv qatnas etpekteler. Kóplegen professor-oqıtıwshılar tálim processinde pedagogikalıq texnologiyalardı qollap, jetkinshekti tárbiyalawda aktiv qatnaspaqdalar. Usınıń menen bir qatarda, xalıq tálim sistemasında da kóplegen tájiriybeli kompetentli oqıtıwshılar zaman talapları tiykarında jas áwladqa tálim-tárbiya berip atırlar.
Oqıtıwshı óziniń kóp jıllıq pedagogikalıq tájiriybesine súyene otirip búgingi oqıtıwshılarǵa kreativlik tiykarında tómendegilerdi usınıs etedi:
-oqıwshılar awızsha sóylewin ósiriw ushın oqıwshılar jasına uyqas til hám ádebiyat boyınsha tańlawlar shólkemlestiriw;
-dógereklarda túrli audio esittirisler tiykarında oqıwshılar baylanısin shólkemlestiriw;
-oqıwshılarda tábiyaat menen baylanıslı tekstlerdi oqıtıw arqalı olarda ekologiyalıq ań hám mádeniyattı qáliplestiriw;
- orıs klassikalari tiykarında túrli saqna dóretpelerin saqnalastırıw ;
- joqarı klass oqıwshılarında erkin temalar maydanınan dóretpeler jazıw ;
-túrli keshe hám ilajlar, konferensiyalar shólkemlestirip oqıwshılar aktivligin asırıw hám taǵı basqalar.
Joqarıda aytıp ótken teoriyalıq hám ámeliy usınıslarǵa súyene otirip kásiplik kompetentlikdıń 3 basqıshın kórsetiw múmkin:
- óz-ózin analiz qılıw hám ózin ańǵarıw zárúriyatı ;
- óz-ózin rawajlandırıw rejesine ıyelew (maqset wazıypa jáne onı ámelge oshirish jolları)
- ózin kórsetiw, analiz qılıw hám kemshilikler ústinde islew.
Kásibi tiyisli kompetentliktiń qáliplesiwi úzliksiz process. Pedagogdıń kásiplik
kompetentligi qáliplesiwi óz kásiplik qábiletin rawajlandırıw programmasına iye bolıp, óz iskerligin analiz ete alatuǵın, kemshiliklerdi tamamlaw ústinde tınımsız ızlenetuǵın dáwirden baslanadı