Innavatsiyalar vazirligi chirchiq davlat pedagogika universiteti

Xulosa……………………………………………………………………….31 
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati………………………………………33 

---

KIRISH 
Mavzuning dolzarbligi. 
O‘zbekiston Respublikasida ta’lim tizimini isloh qilish 
davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri sifatida e’tirof etib kelinmoqdaki, 
ta’lim jarayonini isloh qilishda jahon ahdozalariga mos keladigan uzluksiz ta’lim 
tizimini yaratish, ta’lim samaradorligini yuqori bosqichlarga ko‘tarish masalalarining 
ijobiy hal etilishiga erishish dolzarb pedagogik vazifalar sifatida kun tartibiga qo‘yildi. 
Shu sababli ta’limiy islohotlarning muhim yo‘nalishi o‘qitish ishlarini tashkil 
etadigan va barkamol shaxs tarbiyasi, o‘quvchilarning bilish faoliyatini rivojlantirish 
uchun mas’ul bo‘lgan muassasalar faoliyatiga ilg‘or pedagogik texnologiyalarni 
samarali tashkil etishdan iborat etib belgilandi. Mazkur g‘oya O‘zbekiston 
Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni va “Kadrlar tayyorlash milliy 
dasturi”da ham o‘z aksini topdi. O‘zbekiston Respublikasi “Kadrlar tayyorlash 
milliy dasturi”da insonni intellektual va ma’naviy-axloqiy tarbiyalash bilan uzviy 
bog‘langan uzluksiz ta’lim tizimi orqali har tomonlama barkamol shaxsni 
shakllantirish nazarda tutilgan. Barkamol insonni tarbiyalash uchun esa ta’lim 
muassasalarida qolipga solingan emas, balki zamon talablari darajasidan kelib 
chiqib talabaning mustaqil faol va ongli mehnatiga asoslangan, uning ijodiy 
faoliyatini rag‘batlantiradigan, tafakkurini rivojlantiradigan, vaqtini tejaydigan, 
bilim o‘rganishini Yengillashtiradigan zamonaviy texnologiyalarni ishlab chiqish va 
o‘quv jarayoniga ularni tadbiq etish orqali darslarni tashkillashtirish lozim. 
Ayniqsa, Respublikamiz Prezidenti Shavkat Mirziyoevning 2018 yil 28 
dekabrdagi Oliy Majlisga Murojaatnomasida qo‘yidagi fikrlarni keltirgan edi - 
“Xalqimizda “ta’lim va tarbiya beshikdan boshlanadi” degan hikmatli bir so‘z bor. 
Faqat ma’rifat insonni kamolga, jamiyatni taraqqiyotga etaklaydi. Shu sababli, 
ta’lim sohasidagi davlat siyosati uzluksiz ta’lim tizimi prinsipiga asoslanishi, ya’ni, 
ta’lim bog‘chadan boshlanishi va butun umr davom etishi lozim. 

---

Umumiy o‘rta ta’lim tizimini bugungi kun talablari asosida tashkil etish, 
farzandlarimiz har tomonlama kamol topishi uchun, barcha sharoitlarni yaratish 
lozim”
1
. 
 
Ushbu fikrlar ijrosi yuzasidan mamlakatimiz ta’lim tizimida ijobiy ishlar 
amalga oshirilmoqda. Ya’ni, ilg‘or innovatsion ta’lim texnologiyalaridan 
foydalanish asosida ta’limni tashkil etish: 1) o‘qituvchi va o‘quvchilar o‘rtasida 
o‘zaro hamkorlikni qaror toptirish; 2) o‘quvchilarning mustaqil o‘qib-o‘rganishlari; 3) 
o‘quvchilarning bilish faoliyatini rivojlantirish; 4) ularda o‘quv materiallarini 
o‘zlashtirishga ijodiy yondashuvni qaror toptirish uchun zarur shart-sharoitni yaratishga 
yordam beradi. Buning ta’sirida, yana shuningdek, o‘quvchilarda bilimlarni 
o‘zlashtirishga bo‘lgan qiziqish, mustaqil, erkin fikrlash qobiliyati rivojlanadiki, 
mazkur holat ta’lim sifatini yaxshilab, samaradorligini oshiradi. Bu borada 
umumta’lim maktablarda o‘qitiladigan “O‘zbekiston iqtisodiy-ijtimoiy georafiyasi” 
kursi o‘zining qator imkoniyatlari bilan alohida ajralib turadi. SHu bois 
o‘quvchilarning bilish faoliyatini rivojlantirishda ilg‘or innovatsion ta’lim 
texnologiyalaridan samarali foydalanish ko‘nikmalarini shakllantirish muhim 
ahamiyat kasb etadi. O‘qituvchilarning zamonaviy ta’lim metodlaridan samarali, 
maqsadga muvofiq foydalana olishi, ularning ko‘nikmalarga egaliklari har bir o‘quv 
mashg‘ulotining o‘ziga xos, qiziqarli va samarali bo‘lishiga olib keladi.
Respublikamizda uzluksiz ta’lim tizimi mazmunini belgilab beruvchi muhim 
me’yoriy hujjatlarda alohida qayd etilganidek, ta’lim jarayonini ilg‘or pedagogik 
texnologiyalar asosida tashkil etish ijtimoiy maqsad – komil inson va malakali 
kadrlarni tayyorlash va tarbiyalashda yuqori natijalarga erishishni kafolatlaydi. 
Pedagogik texnologiya nazariyasining muhim jihati – har bir pedagogning o‘z imkoniyati 
darajasida, turli yoshdagi ta’lim oluvchilarning muhim xususiyatlarini inobatga olgan 
holda ularning o‘quv faolliklarini oshirish maqsadida ta’lim jarayonida zamonaviy 
ta’lim texnologiyalari vositalari imkoniyatlaridan samarali foydalana olishi 
hisoblanadi.
1
. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisdagi Xalq so’zi, 28 
dekabr 2018 yil.

---

Yuqoridagi qayd etilgan fikrlardan kelib, bugungi kun ta’lim tizimiga 
qo‘yilayotgan talablar mazmunini anglagan holda ushbu mavzu o‘z dolzarbligi bilan 
alohida o‘rin tutadi. 
Ona tili o‘qitish maxsus metodikasi nazariy asoslarini shakllanishi umumiy va 
xususiy pedagogika, umumiy va xususiy psixologiya, lingvistika fanlarining 
ma’lumotlarini qo‘llash, qayta ishlash, tiklash jarayoni sifatida. Ona tili maxsus 
uslubiyati fanining nazariy asoslari. Uni maxsus fan sifatidagi metodik usullari, 
printsiplari, ona tili maxsus metodikasi o‘rganishga differentsial yondashuvining 
muhimligi. Dastur bo‘limlari va kurs boyicha adabiyotlar tahlili. Tilga o‘qitishning 
zamonaviy tizimini tasniflash. Kar o‘quvchilarini tilga o‘qitishning tarixiy tizimi 
haqida qisqacha suhbat mimik, yozma va sof og‘zaki metodlar. Mustaqillik davrida 
eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalar maktabida tilga o‘qitish tizimini qayta qurish, 
nutqiy muloqot printsipi boyicha tilga o‘qitish tizimi, nutqiy muhit yaratish. Tilga 
o‘qitish tizimidagi nutq formalari. Daktil nutqi: uni muloqot quroli sifatida nutqni 
shakllantirishdagi roli. Tilga o‘qitish boshlang‘ich bosqichini vazifalari. Tayyorlov 
bosqichini xususiyatlari. Tilga o‘qitishni tashkil etish boyicha ish formalari. Daktil 
nutqiga o‘rgatish. Daktil nutqi so‘zlashuv nutqining bir formasi sifatida. Talimning 
turli bosqichlarida daktil nutqini yozma va og‘zaki nutq formalari bilan aloqasi. 
Daktil nutqini shakllantirish boyicha dastur talablari. 
Og‘zaki nutqga o‘rgatish. Og‘zaki nutq atrofdagilar bilan muloqot quroli 
sifatida. Og‘zaki nutqga o‘rgatishning ikki yo‘nalishi: labdan o‘qish malakalarini 
shakllantirishning metodik usullari. Talaffuz malakalarini shakllantirish yo‘llari. 
Mashg‘ulotlar mazmuni. Daktil nutqini qo‘llash jarayonida og‘zaki nutqni 
egallashning o‘ziga xos yo‘llari. Og‘zaki nutqni shakllantirishda analitik-sintetik 
usul. Og‘zaki nutq darslaridagi ish turlari. 
Savodga o‘rgatish. Savodga o‘rgatish maqsadi. Savodga o‘rgatishning 
psixologik asoslari. Savodga o‘rgatish usullari. Daktil nutqini boshlang‘ich nutq 
formasi sifatida qo‘llash sharoitida savodga o‘rgatishning o‘ziga xos xususiyatlari. 
Talaffuzga, o‘qishga va yozishga o‘qitishning o‘zaro bog‘liqligi. Savodga o‘rgatish 
darslarida ko‘rgazmali va didaktik materiallarning roli va ahamiyati. O’qish 

---

malakasini shakllantirish. Alifbe bilan ishlash. Yozishga o‘rgatish. Yozuvga 
o‘rgatish metodikalarini tasnifi. Unga qoyilgan pedagogik talablar. Savodga 
o‘rgatish bilan aloqadorlikda yozma ish turlari: ko‘chirish, ko‘ruv diktanti. Savodga 
o‘rgatish darslarini tashkil etish va o‘tkazish. 
I-IV sinflarda tilga o‘qitish mazmuni. Tilga o‘qitishni bosqichi, vazifasi, 
maqsadi. Nutqni rivojlantirish: 
a) so‘zlashuv nutqini shakllantirish. So‘zlashuv nutqining funktsiyalari. 
So‘zlashuv nutqini shakllantirish boyicha dastur talablari tasnifi. So‘zlashuv nutqini 
shakllantirishning asosiy yo‘llari. Predmetli amaliy ta’lim darslarida so‘zlashuv 
nutqini rivojlantirish (dialog va suhbat o‘tkazish). Tabiat predmetlari va hodisalari 
haqida, jamiyat hayoti, bolalar faoliyati haqida dialog va suhbat o‘tkazish. Yopiq 
kartinkalar bilan ishlash. So‘zlashuv nutqini shakllantirish – barcha o‘quv 
mashg‘ulotlarni asosiy elementi. b) bog‘langan nutqni rivojlantirish. Og‘zaki va 
yozma bog‘langan nutqni shakllantirish. Og‘zaki va yozma bog‘langan nutqni 
o‘zaro aloqasi, bog‘langan nutqni rivojlantirish boyicha dastur talablari. Predmetli 
amaliy ta’lim darslarida bog‘langan nutqni shakllantirish boyicha ish turlari. Hodisa 
va predmetlarni tasvirlovchi hikoyalarni tuzishga o‘rgatish usullari, rasmlar, 
kinofilmlar, diafilmlar boyicha gapirishga o‘rgatish. Hikoya ustida ishlashda 
og‘zaki, yozma, daktil nutq formalarini o‘zaro aloqasi. So‘z va gaplar, so‘z 
birikmalari ustida ishlash, bog‘langan nutq boyicha ishlashning asosiy shartidir. 
Lug‘at ishining asosiy vazifalari unga qoyiladigan dastur talablari. 
O‘qish va nutqni rivojlantirish. Tushunib o‘qishning mazmuni va vazifasi. 
O’qishga o‘rgatish boyicha dastur talablari. O‘qishga o‘rgatishga analitik-sintetik 
yondashuv. Predmetli amaliy ta’lim darslari va o‘qish darslari o‘qish malakasini 
shakllantirishda o‘zaro aloqadorlik va ketma-ketlik. To‘g‘ri, tez, ifodali o‘qishga 
o‘rgatish usullari. O’qish bilan birgalikda og‘zaki yozma nutqni rivojlantirish. 
Individual va frontal sinfdan tashqari o‘qishni tashkil etish, kitob tavsiya etish 
usullari. Sinfdan tashqari o‘qishni tashkil etishda o‘qituvchi va tarbiyachi roli. 5-7 
sinflarda tilga o‘qitish. Bu bosqichdagi ish turlari, mazmuni, maqsadi Faoliyat turlari 
va muloqot doirasi kengayishi va murakkablashuvi. Nutqni rivojlantirish. 

---

Bog‘langan va so‘zlashuv nutqni rivojlantirishga qoyilgan dastur talablari. Dialog 
va suhbatlar o‘tkazish uchun sharoitlarni o‘zgartirish. Yozma va og‘zaki bog‘langan 
nutqni rivojlantirish boyicha ish turlari. Bayon turlari, bayon uchun material tanlash, 
bayon yozishga tayyorgarlik ko‘rish. Kar va zaif eshituvchi bolalar maktabida bayon 
yozishga o‘rgatishning o‘ziga xos usullari. Insho turlari. Rasm, rasmlar seriyasi 
boyicha insho yozish. Kuzatuvlar asosida insho yozish. Ijodiy tasavvurlari asosida 
insho yozish. Muloqot quroli sifatida mustaqil yozma ishni shakllantirish. Qilgan 
yoki tomosha qilingan tasavurlar boyicha hisobot, taqriz tuzishga o‘rgatish. 
Yozuvlarni takomillashtirish, devoriy gazetaga maqola yozishga o‘rgatish. Hujjat 
qog‘ozlarni tuzishga: biografiya, ariza, xatlar, tushuntirish xatlarini yozishga 
o‘rgatish. O’qish va nutqni rivojlantirish. Kichik va o‘rta sinflarda o‘qishga o‘rgatish 
vazifalari, ketma-ketligi va murakkablashuvi. O’qishga o‘rgatish mazmuni va dastur 
talablari. Bu bosqichda o‘qish uchun beriladigan materialini xarakterini o‘zgarishi. 
Qoyilganni tushunishga erishish boyicha ish olib borish. Qadimiy asar-idrok etishga 
tayyorgarlik. Matnlar tanlash usullari, savol-javoblar xarakterini murakkablashuvi. 
Qayta o‘qish maqsadi va to‘g‘ri. Sodda o‘qishga tayyorgarlik ko‘rish. Reja tuzish 
yo‘llari. O’qish darslarida o‘quvchilar - nutqiy faoliyatini faollashuvi. O’qishga 
o‘rgatish bilan bog‘liq nutqni rivojlantirish boyicha ish turlari. Grammatika, yuqori 
sinflarda grammatikani o‘rgatish maqsadi. Dastur mazmuni va tarkibi. Ta’lim 
printsip va metodlari. 8 sinfda grammatikani o‘rgatish usullari. Grammatik mavzu 
ustida ishlash. Grammatik qoida, tushunchalar ustida ishlash. Grammatika darslarida 
amaliyot va nazariyani o‘zaro aloqasi. Grammatika kursini turli bo‘limlari: fonetika, 
morfologiya, sintaksis boyicha ishlash metodikasi. Orfografiya va punktuatsiyaga 
o‘rgatish. Grammatika darslarida nutqni muloqot quroli sifatida shakllantirish. 
Pedagogik faoliyatda psixologiyaning ahamiyati. Faoliyat va motivlar. 
Faoliyatning asosiy turlari. Motivasiya sohasilari. Shaxsi eksperimental tadqiq qilish 
metodlari. Pedagogik jarayonni boshqarish. Ta’lim va aqliy taraqqiyot. Pedagogik 
qobiliyat va uning turlari. O’qituvchi shaxsiga qo‘yiladigan talablar. Ilmiy tadqiqot 
ob’ektlari va metodlari. Ta’limni insonparvarlashtirish va demokratlashtirish, uning 
uzviyligi, uzluksizligi. O’tmish va zamonaviy pedagogikaning asosiy yo‘nalishlari. 

---

Ilg‘or pedagogik qarashlar. Jahon ta’lim tizimi. Pedagogik jarayondagi 
integratsiyalar. O’zbekiston Respublikasining ta’lim sohasidagi siyosati, kadrlar 
tayyorlash milliy modeli. Ta’lim va tarbiyaning o‘ziga xos xususiyatlari, birligi, 
differensiyasi, yagona pedagogic jarayon. Ta’lim nazariyasi (didaktika)ning asosiy 
komponentlari: konsepsiyalari, paradigmalari. Ta’lim prinsplari. Talim metodlari, 
texnologiyalari. Ta’lim turlari va bosqichlari. Jamoada, oiladagi tarbiya hamda o‘z-
o‘zini tarbiyalashning o‘ziga xos xususiyatlari. Ta’limni boshqarish shakllari. 
O‘quv-me’yoriy hujjatlar. Pedagog kasbining o‘ziga xos xususiyatlari. Pedagogning 
kommunikativ qobiliyati, uning vositalari. 
Ilmiy va ilmiy-texnik faoliyatni rag‘batlantirish, ilmiy-tadqiqotchilik 
kompetentligi, ilmiy manbaalarni tahlil qilish metodlari: ilmiy bilish metodlari; 
induksiya, deduksiya, analogiya; pedagogik kompetentlik, ya’ni ta’lim-tarbiya 
jarayonida qo‘llaniladigan o‘qitish shakllari, metodlari hamda vositalari; ta’lim 
mazmuni, metodlari, vositalari va shakllarining uzviyligini ta’minlashni bilish, 
mashg‘ulot olib boriladigan fanning maqsadi, vazifalari, predmeti va ob’ekti, 
fanning ishlab chiqarishdagi o‘rni va ahamiyati; fan taraqqiyotining axborot-
kommunikatsiya texnologiyalariga bog‘liqligi; foydalaniladigan asosiy darsliklar, 
o‘quv qo‘llanmalar va elektron adabiyotlar; fan mazmunini ishlab chiqishda o‘quv 
rejasidagi boshqa fanlar bilan gorizontal va vertikal uzviylikning ta’minlanishini 
baholash; fanning istiqboldagi taraqqiy etishi muammolari va ularning yechimlari 
haqida bilim va layoqatga egalik.