Inglizcha

Kuch va uni rivojlantirish usuliyati 


 
Xar qaysi individ tashqi taosir yoki qarshilikni engish uchun o„z jismidagi 
maolum sifatni namoyon qiladi. Tashqi taosirga qarshi muskul zo‘riqishi 

orqaliharakat faoliyati - shaxsning kuchi, uning kuch qobiliyati deb atash qabul 

qilingan. SHug„ullanuvchi mashg„ulot paytida o„z tanasi tinch turganholdan sport 
snaryadiga (uloqtirishda), o„z tanasiniharakatlantirish maqsadida (gimnastika 
mashqlari va boshqalar), aylantirish, siljitish, ko„tarishga intilsa, ayrimhollarda 
uning teskarisi, tananing o„zi, yoki uni bilagiga tashqi kuch taosir etishi bilan uning 
statitikholatini buzib o„z gavdasini oldingi (dastlabki)holatini ushlab turishga 
urinadi. Bokschining raqibi mushti-ning zarbi, kurashchini raqibi tomonidan kuch 
ishlatib uni tanasini ayrim bo„laklarini egishga dosh berishi tanaholatini 
o„zgartirmaslik orqali ro„y beradi. Bunda shug„ullanuvchi va uning raqibi maolum 
darajada qarshiliklarni, og„irliklarni engish va ko„tarishda maolum darajada kuch 
sifatini namoyon qiladi. 


 

 

 


 


1.3. Jismoniy sifatlarni rivojlantirish va uni

gimnastik mashqlar texnikasiga ta’siri 
Ko„p yillik musobaqa amaliyotida sport natijalarining o„sishini ta‟minlash 
dastlabki tayyorgarlik bosqichida olib boriladigan o„quv-trenirovka mashg„ulotlari 
samaradorligini oshirish zarurligiga e‟tibor qaratadi. Keyingi bosqichlarda yosh 
gimnastikachilar tayyorgarlik jarayonini boshqarish yuksak sport mahorati talablari 
doirasida amalga oshirilishi darkor. Buning uchun maksimal sport natijalarini 
ko„rsatish 
mumkin 

bo„lgan 
yosh 

davrigacha 
harakat 

qobiliyatlarini 

takomillashtirishga qaratilgan uslub va vositalardan unumli foydalanish lozim 
bo„ladi (8,12,13). 
Zamonaviy gimnastikada o„rgatilishi zarur bo„lgan harakat malakalariga xos 
jismoniy sifatlarni qisqa muddat ichida rivojlantirish imkoniyatini yaratuvchi uslub 
va vositalar qo„llaniladi. Bu esa o„z navbatida gimnastik snaryadlarda ijro 
etiladigan mashqlarni tezroq o„zlashtirish va bu masalaga ko„proq vaqt ajratishni 
taqozo etadi. 
Gimnastikachilarning texnik tayyorgarligi ularning jismoniy sifatlariga 
asoslanadi. Agar gimnastikachining jismoniy imkoniyati gimnastik element 
texnikasi talablariga javob bermasa, birorta mashqni maromida bajarish mumkin 
bo„lmaydi (12,13,16). Boz ustiga, texnik mahoratni takomillashtirish nuqtai 
nazaridan kuchga oid tayyorlov mashqlari tarbiyalanayotgan sifatni yuksak 
darajada shakllanishini ta‟minlashi kerak. Bu borada gimnastikachilarga maxsus 
yo„naltirilgan mashg„ulotlar az qotadi (12,13). Ayniqsa, musobaqa davrida 
gimnastikachilar uchun o„rganilayotgan elementlarga xos sifatlarni shakllantirish 
muhim ahamiyatga egadir. Binobarin, shunday ekan, har bir muayyan vaziyatda 
harakat malakasiga o„rgatish jarayoni o„ziga xos xususiyatlarga ega bo„lishi zarur. 
YU.V.Menxin (12,13) ning ta‟kidlashicha, gimnastik snaryadlarda muayyan 
murakkab mazmunga ega elementlarni ijro etish harakat analizatoriga, jumladan, 
gimnastikachining mushak kuchlanishiga xos qobiliyat shakllangan bo„lishi talab 
qilinadi. O„ta ahamiyatli joyi shundaki, gimnastikachining kuch va tezkorlik 

sifatlari shunday shakllanishi muhimki ular o„z mohiyati bilan o„rganilayotgan 

element koordinatsiyasiga mos va aniq me‟yorlangan bo„lishi zarur. 

Harakatli san‟at darajasida ijro etish zarur bo„lgan sport turlarida (sport 
gimnastikasi, badiiy gimnastika, akrobatika, figurali uchish, suvga sakrash va h.) 
harakat texnikasi hal qiluvchi omil bo„lib hisoblanadi. Lekin, baribir ushbu sport 
turlarida yuksak natijalarga erishish ijro etiladigan harakatlarga mos jismoniy 
sifatlarsiz amalga oshmaydi. 
L.YA.Arkaev (2) tadqiqotlariga binoan yuksak maxsus jismoniy 
tayyorgarlik va uni ijro etiladigan elementlar texnikasiga mutanosib bo„lishi sport 
mahoratining o„sishida o„ta dolzarb ahamiyat kasb etadi. Qator xorijiy 
tadqiqotchilar, yuksak sport natijalariga erishishda jismoniy sifatlarni muayyan 
sport ixtisosligi (turi) xususiyatlariga mos kelishi hal qiluvchi rolni o„ynaydi. 
Talaygina mualliflarning fikriga ko„ra jismoniy sifatlarni rivojlantirishga 
qaratilgan mashqlarni tanlashda mushaklar kuchi topografiyasi va musobaqa 
mashqlari xususiyati e‟tiborga olinishi darkor (12,13). Texnik mahoratning 
shakllanishi jismoniy tayyorgarlikning o„sishiga asoslanishi lozim degan fikrni 
ilgari suradi. Ayrim tadqiqotlar natijalari jismoniy sifatlar darajasi bilan turli sport 
turlari bo„yicha o„tkaziladigan musobaqalarda muvaffaqiyatli ishtirok etish 
o„rtasida uzviy bog„liqlik mavjud ekanligini isbotlaydi (13,15,16).
Bir guruh olimlarning fikriga muvofiq, hatto yangi harakatlarga o„rgatishda 
ham muvofiq mazmun va amplitudaga xos mushak kuchlanishini ta‟minlovchi 
mashqlarni tanlash o„ta dolzarb ahamiyatga egadir. Borgan sari chuqurlashib 
boradigan sport ixtisosligi harakat malakalarini takomillashtirishning jismoniy 
sifatlarni rivojlantirish bilan birikib ketishini talab qiladi. Mazkur bog„liqlikni 
ta‟kidlagan holda, ba‟zi mualliflar harakat malakalari va ko„nikmalarini 
shakllantirishda jismoniy sifatlarning bog„liqligi va ustivorligini ta‟minlash 
zarurligiga e‟tibor qaratadilar.
Harakat malakalarini shakllantirishdan avval shu malaka va ko„nikmalarni 
ijro etishga yondoshtiruvchi jismoniy sifatlar rivojlantirilishi lozim. Harakat 
malakalarini samarali takomillashtirish uchun munosib jismoniy sifatlarni 

tarbiyalashga ustivor ahamiyat berish zarurligini e‟tirof etadilar. Trenirovka 

jarayonining 

samaradorligini 
baholashda 
nafaqat 

jismoniy 

sifatlarning 
rivojlanganlik darajasi e‟tiborga olinishi, balki shu sifatlarni muayyan vaziyatlarda 
samarali ijro etish qobiliyatiga asoslanish ham muhim degan g„oyani ilgari 
suradilar.
Tadqiqotlari esa, asosiy jismoniy sifatlarning rivojlanganlik darajasi bilan 
gimnastikaga o„rgatish jarayoni o„rtasida chambarchas bog„liqlik borligiga 
ahamiyat qaratadi. Turli o„quv yillarida olingan texnik va jismoniy tayyorgarlik 
ko„rsatkichlari jismoniy tayyorgarlikni har bir sportchi texnik natijasiga to„g„ridan-
to„g„ri ta‟sir etishi aniqlangan. Agar birinchi o„quv (o„rgatish) yilida bunday holat 
keskinlik bilan namoyon bo„lmasada, ikkinchi va uchinchi o„quv yillaridan 
boshlab mazkur bog„liqlik to„la-to„kis o„z ifodasini topar ekan. YUqori jismoniy 
tayyorgarlikka ega bo„lgan tekshiriluvchilar gimnastik mashqlar texnikasini tez va 
muvaffaqiyat bilan o„zlashtirishlari qayd etilgan (12,13). 
Sportga oid ilmiy-uslubiy adabiyotlarda yana shunday ma‟lumotlar 
uchraydiki, turli snaryadlarda ijro etiladigan gimnastik mashqlar texnikasi muvofiq 
mushaklar faoliyatiga xos jismoniy sifatlarning rivojlanganlik darajasiga bog„liq 
ekan (12). YOsh gimnastikachilarni Qo„shpoyada ijro etadigan mashqlar natijasi 
elkaning yozuvchi kuchi (r=0,85), tirsakning bukuvchi kuchi (r=0,67), gavda 
(r=0,87) va oyoqni son qismlari kuchi (r=0,82) bilan uzviy bog„liq ekanligini 
ta‟kidlaydilar. E.YU.Rozin (15) ning tadqiqotlari esa gimnastik ko„pkurashning 
alohida turlarida ijro etiladigan sport-texnik ko„rsatgichlari va kuchni integral 
ko„rsatgichlari o„rtasida bog„liqlik mavjud ekanligin isbotlaydi.
Ko„pgina 
tadqiqotchilar 
sport 

gimnastikasida 

tezkorlik-kuch 
tayyorgarligining ustivor ahamiyatini qayd etish bilan birga, shu tayyorgarlikni 
mashqlar texnikasiga to„g„ridan-to„g„ri bog„liqligini ochib berganlar (12,13). 
Tezkorlik-kuch sifatlarini tadqiqot ostiga olgan shu sifatlarni rivojlanish darajasi 
gimnastikada aksariyat uchraydigan yoysimon harakat sifatiga ta‟sir etadi deb fikr 
bildirgan. L.YA.Arkaev, N.G.Suchilin (2) larning katta yoshdagi gimnastikachilar 
ustida olib borgan tadqiqotlari va kichik yoshdagi gimnastikachilarni kuzatish 

natijalari tezkorlik-kuch tayyorgarligi va mashqlar ijro etish o„rtasida zich 

bog„liqlik mavjud ekanligini isbotlab bergan.

Adabiyotlar tahlili shuni ko„rsatadiki, jismoniy sifatlarni rivojlantirish, bir 
tomondan, murakkab kengqamrovchi jarayon bo„lsa, ikkinchi tomondan 
gimnastikachi sport mahoratining tarkibiy qismi va uni shakllantirishda poydevor 
bo„lib xizmat qiladi. SHuning uchun masala faqat jismoniy sifatlarni 
rivojlantirishda emas, balki ushbu sifatlarni o„rganilayotgan mashqlar texnikasi xos 
tarzda shakllantirish zarurligidadir. Bu jarayonga ijodiy yondoshish, jumladan 
o„rganiladigan yangi mashq yoki elementlarga mos bo„lgan uslub va vositalarni 
tanlay bilash taqozo etiladi. Binobarin, xulosa qilish mumkinki gimnastikachilar 
jismoniy tayyorgarligi ularning texnik mahoratini asosiy poydevori bo„lib 
hisoblanadi.
Oʻzbekistonda 20-asr boshlaridan zamonaviy F. qoidalari asosida oʻyinlar oʻtkazilgan. 1912-yilda Qoʻqonda birinchi F. jamoasi tuzildi. Keyinroq Fargona, Samarqand, Toshkent, Andijon, Namangan shaharlarida ham F. jamoalari paydo boʻldi. 20-asrning 20-yillaridan mamlakatimizda turli toifadagi musobaqalar (1937-yildan Oʻzbekiston birinchiligi) muntazam ravishda oʻtkazila boshlandi. 1956-yilda Toshkentda „Paxtakor“ jamoasining tashkil etilishi va shu nomdagi stadion qurilishi respublikada F.ning rivojlanishiga turtki boʻldi. 20-asrning 80-yillaridan Oʻzbekistonda F.chilarning yangi avlodini tarbiyalashga kirishildi. M. Qosimov, I. Shkvirin, A. Abduraimov, M. Shatskix Oʻzbekistondagina emas, Osiyo va boshqa qitalarda ham nom qozondilar.
1959-yilda tashkil etilgan Oʻzbekiston futbol federatsiyasi 1992-yilda (keyin 2001-yilda) qayta roʻyxatdan oʻtdi. 1992-yildan F. boʻyicha Oʻzbekiston milliy chempionati va kubogi, turli toifadagi musobaqalar oʻtkazib kelinyapti, F. jamoalarining xalkaro uchrashuvlarda ishtirok etishi taʼminlanayapti. Vazirlar Mahkamasining „Oʻzbekiston Respublikasida futbolni yanada rivojlantirish tadbirlari toʻgʻrisida“ (1993-yil 18-mart) hamda „Oʻzbekistonda futbolni rivojlantirishning tashkiliy asoslari va prinsiplarini tubdan takomillashtirish choratadbirlari toʻgʻrisida“ (1996-yil 17 yanvar)gi qarorlari F.dagi yutukdarga zamin yaratdi. Fargʻonaning „Neftchi“ klubi MDH kubogining finaliga chiqdi (1994), „Paxtakor“ klubi Osiyo chempionlar ligasi yarim finalida oʻynadi (2003, 2004), mamlakat yoshlar terma jamoasi jahon chempionati final bosqichida qatnashdi (2003), Oʻzbekiston milliy terma jamoasi Osiyo oʻyinlari (1994) va AfrikaOsiyo oʻyinlari (2003) gʻolibi boʻldi. Hozirgi kunda Oʻzbekistonda 36 ta (oliy va birinchi ligada) professional klub bor (2004). 2ligada 196 ta jamoa shunday makomga erishish uchun mamlakat birinchiligida qatnashyapti. F. klublari qoshida 18 ta F. internat maktablari, kollejlari faoliyat koʻrsatyapti, ularda 2000 dan ziyod oʻquvchi shugʻullanadi. Shuningdek, F.ga ixtisoslashgan bolalaroʻsmirlar sport maktablari ishi yaxshilandi. F. universiada, „Barkamol avlod“ va „Umid nihollari“ musobaqalari dasturlaridan urin olgan. Bolalaroʻsmirlar oʻrtasida respublikada oʻtkaziladigan „Futbol gʻunchasi“ musobaqalarida 692 jamoada 13840, „Futbolimiz kelajagi“ musobaqalarida 15035 jamoada 300700 oʻyinchi ishtirok etdi (2004). Ayollar oʻrtasida oʻtkazilayotgan Oʻzbekiston chempionati va kubogi musobaqalarida Andijonning „Andijanka“, Namanganning „Gulbahor“, Qarshining „Sevinch“ jamoalari yetakchilik qilib keladi. Faxriy F.chilar oʻrtasida ham muntazam ravishda musobaqalar uyushtiriladi. Jismoniy qobiliyati cheklangan F.chilar oʻrtasida Toshkentning „Matonat“ jamoasi (hozirgi „Baynalmilal“) jahon kubogini qoʻlga kiritgan (1991). Hozirgi kunda respublikada 362 ta stadion, 7113 ta F. maydoni mavjud, 460658 kishi (ulardan 4642 nafari ayollar) F. bilan shugʻullanadi, 1916 nafar murabbiy faoliyat koʻrsatadi (2004). „Oʻzbekiston futboli“ (Toshkent), „FutbolEkspress“ (Andijon), „Asr futboli“ (Namangan), „Inter futbol“ (Kosonsoy), „Boks plyus futbol“ (Toshkent) kabi ixtisoslashgan gazetalar chiqib turibdi. S. Arutyunov, Ye. Valitskiy, A. Keller, M. Akbarov, R. Akramov, Yu. Sarkisyan, M. Rahimov kabi murabbiylarning oʻzbek F. i ravnaqida xizmati katta. I. Toshmuhamedov, A. Imomxoʻjayev, B. Belozyorov, N. Rizametov, B. Haydarov singari tajribali hakamlar ishini davom ettirayotgan R. Ermatov va I. Kutsillo rasmiy nufuzli xalqaro musobaqalarni boshqarishdi. F.ning turlaridan biri minifutbol (futzal) dir. Maydonining oʻlchami 28-40 x 16-20 m, darvozasining oʻlchami 3x2 m, toʻpining ogʻirligi 400-600 g, aylana diametrining uz. 60-62 sm, oʻyinning sof vaqgi 40 daqiqa (20 daqiqadan 2 budim), jamoalar musobakalarda 12 tadan F.chini roʻyxatga kiritishadi, maydonga chiqqan ikkala jamoada ham 5 tadan F.chi (bittadan darvozabon) qatnashadi. MiniF. boʻyicha jahon chempionati 1989-yildan, Osiyo chempionati 1998-yildan boshlab oʻtkaziladi. Oʻzbekiston miniF. chempionati 1997-yildan boshlangan. Murabbiy R. Abdiyev boshchiligidagi Oʻzbekiston miniF. jamoasi Osiyo chempionatida 2oʻrinni egallagan (2001, Tehron). Ushbu jamoada A. Nurmatov, A. Korolyov, F. Qudratov singari F.chilar mahoratlarini koʻrsatishgan. Oʻzbekistonda 4244 ta miniF.ga moye maydon bor, 3235 kishi F.ning shu turi bilan shugʻullanadi (2004).
Futbol boʻyicha jahon chempionlariYil Chempion1930 Urugvay1934 Italiya1938 Italiya1950 Urugvay1954 GFR1958 Braziliya1962 Braziliya1966 Angliya1970 Braziliya1974 GFR1978 Argentina1982 Italiya1986 Argentina1990 GFR1994 Braziliya1998 Fransiya2002 BraziliyaFutbol buyicha Osiyo oʻiinlari chempionlariYil Chempion1954 Xitoy1958 Xitoy1962 Hindiston1966 Birma1970 Birma va Koreya Resp.
1974 Eron1978 KXDR va Koreya Resp.
1982 Eron1986 Koreya Respublikasi1990 Xitoy1994 Uzbekistan1998 Eron2002 Eron