Инглиз, рус ва ўзбек тилларига оид мева-сабзавот ва полиз экинлари номларининг ўз қатлами ва ўзлашган қатлами

Ҳусну раънолиқ била дастори узра санчибон,
Ваҳки, шафтоли гулидур ё эрур алу гули
(Навоий).
Яна “олуйи бухорий” машҳурдир. Бухоро олусидек ҳеч ерда бўлмас, терисини сўйиб, қурутуб табарруклук била вилояттин вилоятга элтарлар (Бобурнома).
Бобурнома асарида олхўри билан боғлиқ бир қанча сатрларга кўзимиз тушиши мумкин:
Кобулнинг ривочи хўб бўлур, биҳи билан олуси ҳам яхшидур ёки
Олудайи гарди зи пайи сайд ки гашти,
Ғарқи арақи дар дили гарм ки гузашти.
Мирзо Бобур ўсимликларни нафақат жанубдан шимолга, балки шимолдан жанубга ҳам тарқатган. Бу ҳақда “Кобул ва кентда Сардсерий меваларидан узум ва анор, ўрик ва олма, беҳи ва олмурут, шафтоли ва олхўри, бодом ва ёнғоқ кўп бўлади. Мен олу-болу (тоғ олча) ниҳолларини келтируб эктирдим, яхши тоғолчалар бўлди ва ҳануз тараққий этмоқда”, деб қайд этган.
Бундан ташқари олхўри маъносида олу, қора олу, оқ олу,сариқ олу, қароли каби сўзлар учрайди. Маҳмуд Қошғарий луғатида эрук сўзи шафтоли, олхўри ва ўрик маъноларида берилади. Бундан ташқари мазкур ёдгорликда олхўри маъносида қара эрук ва ўрик маъносида эса сариғ эрук ҳам учрайди¹⁴.
Юқорида келтирилган мисоллардан кўринадики, олхўри, тоғолча, олча, олу, ғайноли,олма, шафтоли каби сўзлар таркибидаги ол элементи тарихан туркий ёдгорликларда ва ҳозирги туркий тилларда қизил маъносида учрайдиган ол=ал сўзига алоқадор эканлигидан далолат беради.
Инглизларда олхўри “plum” атамаси билан ишлатилиб, бу атама Лотин тилидаги “prūnum” сўзи орқали кириб келиб, асли қадимий Грек тилига бориб тақалади.

Рус тилида “слива” атамаси қадимий Лотин тилидаги līvos “кўкимтир”, līveō “кўкимтир рангга эга” сўзларига қиёс қилинади¹⁵.

Инглиз тилида кенг қўлланиладиган “banana” сўзи ҳам асли испан тилидаги “banano” сўзидан олинган бўлиб, бу ўсимлик Африканинг тропик ва субтропик минтақаларида ўсадиган кўп йиллик ўсимлик ҳисобланиб, у нафақат озиқ-овқат сифатида балки тўқимачилик ва декаратив мақсадда ҳам ишлатилади.
Ҳозирги туркий тилларда анор маъносида анор ва нор (нар) сўзлари қўлланилади. Адабиётларда кўрсатилишича нор ва анор сўзлари форс-тожик сўзи бўлиб, у ўзбек ва бошқа туркий тилларга мазкур тиллардан ўтган. Нор сўзи IX-X асрлардаги туркий ёдгорликларда нара шаклида учрайди¹⁶.
Манбалардан маълум бўладики, XII асргача бўлган ёдгорликларда анор сўзи маъносида нар-нара сўзи ишлатилган. XII аср ва ундан кейинги даврларга оид ёдгорликларда эса нар сўзи билан бирга анор сўзи ҳам учрайди.
Буюк алломамиз Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг “Бобурнома” асарида ҳам анорга алоҳида таъриф берилиб унинг баъзи турлари санаб ўтилган. Масалан Марғилон ҳақида таъриф берилганда, унинг анорлари таъкидланган.
Бир жинс анор бўлур,”дона калон” дерлар, чучуклигида зардолу майхушлигидин андак чошни бор. Самнон анорларига таржеҳ қилса бўлур.
Хўжандни таърифлаганда эса яна бу мевага тўхталиб ўтади.
Анори яхшиликда машҳурдир. Нечукким, “Себи Самарқанд” дерлар ва “Анори Хўжанд” дерлар. Валэъ бу тарихда Марғинон анори кўп ортиқдур¹⁷.
Туркий тилларда анор маъносини ифодаловчи нар сўзи тилнинг тарихий тараққиёти натижасида семантик жиҳатдан ривожланиб, қуйидаги омоним сўзларни вужудга келтирди. Бу вақтда у анор шаклига ва унинг ранги, тусига, донининг рангига ўхшатиш, қиёс қилиш, тақлид этиш натижасида юзага келган ўт, олов, киши баданидаги туғма қизғиш думалоқ доғ-ҳол,тож ва бир ўркачли эркак туя, ҳар нарсанинг эркаги каби маъноларни ифодалаб келган бўлади¹⁸.
Тарвуз жуда қадимий сўз бўлиб, у тарихий луғатларда қуйидагича берилган: бöкäн, қарпуз, қарвуз.
Тарихий луғатлардан фақат “Девони луғатит турк” асарида тарвуз тушунчаси бöкäн лексемаси орқали ифодаланиб бошқа сўзлардан фарқ қилади¹⁹.
Тарвуз сўзининг этимолигияси хақида турли фикрлар мавжуд. Масалан тилш унос М. Фасмер арбус сўзи рус тилига қипчоқ гуруҳига мансуб туркий тиллардан ўтган, аслида у форсча харбуза сўзидан олинган бўлиб эшак бодринги деган маънони билдиради, деб ёзади²⁰.
Диалектолог А.Ишаев ҳам тарвуз сўзининг келиб чиқиши тўғрисида эътиборга молик фикрларни ўртага ташлайди. Жумладан А.Ишаев шундай ёзади: “Ўзбек тилидаги тарвуз сўзи шеваларда хилма хил кўринишга эга. Шуни айтиш керакки, ўзбек тилидаги тарвуз сўзи, биринчидан, “т”-“д”, иккинчидан, “х-г-қ-ғ-қ” товушлари билан бошланади.
А.Ишаев М.Фасмернинг тарвуз сўзига берган этимологиясига қўшилмайди. Уни танқид қилиб, фикрини шундай давом эттиради...эшак маъносидаги хар сўзининг харбуза сўзига ҳеч қандай алоқаси йўқ. Авестода қайд этилган форсча хар сўзини махсус қайд этган бошқа бир олим харбуза сўзидаги хар “катта, йирик” маъносида қўлланишини чунончи, форс тилидаги харсанг “ улкан тош”, харпушта “улкан тепалик”, хармуш “катта сичқон” (каламуш) эканлигини тўғри кўрсатган.
Демак, харбуза сўзидаги хар “катта, улкан”, буза эса асли бучин “бодиринг”бўлса, у ҳолда харбуза “йирик бодиринг” маъносини англатади. Тарвуз сўзиниг келиб чиқишини қовун маъносини ифодаловчи харбуза сўзидан изланганлигига ажабланмаса ҳам бўлади, чунки тил ва шеваларда бундай ҳодисалар кўп учрайди. Масалан арбус сўзи рус тили шеваларида фақат тарвуз учунгина эмас, балки қовун, ҳатто қовоқ учун ҳам қўлланади. Украин тилида эса гарбуз “қовоқдир”²¹.
Маълумки тилнинг луғат таркибида янгиланиш ва бойиб бориш ниҳоятда кучли бўлади²². Жамият ҳаётидаги юз берган йирик ўзгаришлардан тортиб, майда-чуйда икир-чикирларнинг барчаси тилда ўз ифодасини топади. Янгидан пайдо бўлган буюм, предмет, воқеа-ҳодисаларга номлар берилади. Бу номлар ўз-ўзидан пайдо бўлмасдан, балки вужудга келган предметнинг ёки воқеа ҳодисининг тасвирини аниқ ифода этадиган лексик бирликлардан ташкил топиб, бу воситалар ўша тилнинг ўз имкониятлари асосида ёки четдан сўз олиш эвазига юз бериши мумкин. Жумладан полизчиликка хос номлар таҳлил қилинганида қовун, тарвуз, қовоқ сингари маҳсулот турлари номларининг лексик қатламларини ўз қатлам ва ўзлашган сўзлар ташкил қилганлиги кузатилади. Демак, ўзбек халқи полиз экинлари номини аташда ички имкониятларидан ҳамда ташқи воситалардан (араб, форс-тожик, рус, қисман хитой сўзларидан) ва аралаш ёки тур тил гуруҳларига хос имкониятлардан фойдаланишган. Шунга кўра полиз экинлари турлари ўз, ўзлашган ва аралаш ёки турли тил гуруҳларига хос сўзлардан ташкил топган қатламларга ажратилади.

1^ Маҳмуд Қошғарий. Кўрсатилган асар.I том. 137 бет; Древнетюркский словарь. Л.,1969. 70 бет; Курышжанов А. К. Иследование по лексике старокмпчакского письменного памятника XIII в. “Тюркского-арабского словаря”. Алма-Ата, 1970. С 80; Фазылов Э.И. Староузбекский язык ( Хоразмийские памятники XIV века).Т.I.Ташкент, 1966. С. 36.

2^ Дмитриев Н.К. О тюркских элементах русского словаря. Лексикографический сборник. Вып. III. 1958. С.15.

3^ Алишер Навоий асарлари тилининг изоҳли луғати.I том. Тошкент, 1983. 286-бет; Навоий асарлари луғати. Тошкент, 1972. 122-бет; Персидского-русский словарь. М.,1953. С. 75.

4^ http://www.organic-food-for-everyone.com/quince-fruit.html

5 ^ Холиқов С., Шоназаров Р. Ўсимликларнинг ҳам ватани бор//Фан ва турмуш. 1966. 8-сон.

6^ Исмоилов И, Мелиев К, Сапаров М. Ўрта Осиё ва Қозоғистон туркий тиллири лексикасидан тадқиқот-Тошкент: Ўзбекистон ССЖ “Фан” нашриёти,1990-256 б.

7^ Walter W. Skeat “A Concise Etymological Dictionary of the English Language” Published by forgotten books 2013.

8^ https://blog.mountainroseherbs.com/how-to-flavor-kombucha

9^ Девони луғатит турк. Индекс луғат. Тошкент. 1967. 49-349 бетлар; Ишанкулов Ю. К истории плодов в узбекском языке. C. 64.

10^ Алишер Навоий асарлари тилининг изоҳли луғати. I том. Тошкент, 1983. 620-бет.

11^ Заҳириддин Муҳаммад Бобур “Бобурнома” , “Янги аср авлоди нашриёти”, 2018. 10/704-бет.

12^ М. Фасмер Этимолигический словарь русского языка. Т. III М., 1971; Хайдаков С.М. Сравнительно-сопоставительный словарь дагестанских языков. М.,1973. С. 53

13^ Миллер. Б.В. Персидско-русский словарь, М., 1953. С. 36; Русско-афганский словарь. М., 1973. С. 669; Заҳириддин Муҳаммад Бобур “Бобурнома” , “Янги аср авлоди нашриёти”, 2018. 84/704-бет; Алишер Навоий асарлари тилининг изоҳли луғати. 2-том. Тошкент, 1983. 519-бет.

14^ Древнетюркский словарь. Л.,1969, С. 423; Девони луғатит турк. Индекс луғат. Тошкент, 1967. 49, 208, 349-бетлар.

15^ М.Фасмер Этимологический словарь русского языка. Т. I-IV. М.;Прогресс, 1987.

16^ Ю. Ишанкулов К истории названий плодов в узбекиском языке. С 73.

17^ Заҳириддин Муҳаммад Бобур “Бобурнома” , “Янги аср авлоди нашриёти”, 2018. 10-11/704 –бет

18^ Ўзбек тилининг изоҳли луғати. I том. М., 1981. 510-бет.

19^ С. Муталлибоев “Девони луғатит турк”нинг 1-томида бöкäнни тарвуз деб таржима қилса, “Қадимги туркий луғат”да “ҳинд қовуни” тарзида берилади. “Девони луғатит турк” нинг “Индекси”да ҳам бöкäн “ҳинд қовуни” деб таржима қилинган. Шунинг учун ҳам бöкäнни тарвуз ва қовун бўлимида баравар берилди.

20^ М. Фасмер Этимологический словарь русского языка. Т. I-V. М., 1964-1973.

21^ А. Ишаев Маъноси ўзида//Фан ва турмуш. 1983. 8-сон. 26-27 бетлар.

22^ Ўзбек тили лексикологияси. Тошкент, 1981й.45-бет;