Ingenerlik geodeziyasi

3.2.
  O’LCHASH XATOLIKLARI VA ULARNING TURLARI 
REJA 
1. O’lchash va uning turlari 
2. O’lchash xatoliklari va xatoliklar nazariyasi 
3. Tasodifiy xatoliklar xossalari 
4. O’lchashlar anqligini baholashda qo’llaniladigan mezonlar 
 
1. O’lchash va uning turlari 
Geodezik 
o‖lchashlarni 
bajarishda 
gorizontal 
va 
vertikal 
burchaklar,  chiziqlar  uzunliklari,  nuqtalar  nisbiy  balandliklari,  konturlar 
yuzalari va boshqa kattaliklar o‖lchanadi. Biror X kattalikni o‖lchash deb 
uni  o‖lchov  birligi  sifatida  qabul  qilingan  bir  jinsli  kattalik  bilan 
taqqoslashga aytiladi. O‖lchash natijasi o‖lchanayotgan kattalikda o‖lchov 
birligini 
necha 
marta 
yotganligini 
ko‖rsatadigan 
son 
bo‖ladi. 
O‖lchashlarda  bevosita  (to‖g`ri)  va  bilvosita  o‖lchashlar  farqlanadi. 
Bevosita  o‖lchashlarda  o‖lchanayotgan  ob‖ekt  o‖lchov  birligi  bilan 
taqqoslanadi,  masalan  kartadagi  chiziqni,  stol  o‖lchamini  santimetrli 
chizg`ichda  o‖lchash  va  h.k.  Bilvosita  o‖lchashlarda  natija  bevosita 
o‖lchangan  boshqa  miqdorlar  yordamida  hisoblab  topiladi,  masalan, 
uchburchak yuzasini uning asosi va balandligini o‖lchash orqali aniqlash, 
aylana uzunligini uning ma‖lum radiusi bo‖yicha hisoblash va h.k. Bunda 
aylana uzunligi, doira yoki uchburchak yuzasi bilvosita o‖lchash natijalari 
yoki o‖lchangan miqdorlar funkstiyasi bo‖ladi. 
O‖lchash  natijalari  zaruriy  va  ortiqchalarga  bo‖linadi.  Bitta  kattalik 
(chiziq uzunligi, uchburchak burchagi va h.) p marta o‖lchansa, o‖lchash 

---

 
72 
 
natijalaridan  biri  zaruriy,  qolgani  p—1  tasi  esa  ortiqcha  (qo‖shimcha) 
bo‖ladi.  Qo‖shimcha  o‖lchashlar  muhim  ahamiyatga  ega,  ularning 
o‖xshashligi  nazorat  vositasi  bo‖ladi  va  o‖lchashlar  natijalarini  baholash 
imkonini  beradi,  ular  izlanayotgan  kattaliknin  gishonchliroq  qiymatini 
har qanday boshqa natijaga nisbatan aniqroq olish imkonini tug`diradi. 
 
Agar o‖lchashlar bir xil sharoitda, bir xil aniqlikdagi asbobla rbilan, 
bir xil malakali shaxslar tomonidan bajarilgan bo‖lsa, olingan natija teng 
aniqli,  bu  shartlardan  birortasi  bajarilmay  topilgan  natijalar  esa  teng 
aniqsiz deyiladi, ular har xil o‖rta kvadratik xatolikka eg abo‖ladi.