Informatsion texnologiyalar

Avtomatlashtirilgan 
ilmiy 
tadqiqotlar 
tizimlari. 
ITATda 
axborot 
texnologiyalari quyidagi vazifalarning bajarilishi uchun foydalanishi mumkin: 
•  jarayonlarni boshqarish va asl, tabiiy (natural) eksperimentlarni o‘tkazish 
natijalarini qayta ishlash; 
•  murakkab jarayonlarni modellash; 
•  ekspertiza o‘tkazish va uni qayta ishlash; 
•  hisobot va hujjatlarni idora kichik tizimida qurilgan komponentlar sifatida 
tayyorlash; 
•  eksperimental ma’lumotlar bazasini qo‘llab-quvvatlash; 
•  axborot-izlash,  bibliografik  va  ekspert  tizimlarini  barpo  etishda  texnik 
vosita sifatida chiqish. 
Ko‘rsatilgan  komponetlar  nisbati  konkret  ilovalarga  bog‘liq  holda  turlicha 
bo‘lishi mumkin. 

---

 
90 
Ilmiy  tadqiqotlarni  avtomatlashtirishda  axborot  texnologiyalarini  qo‘llash 
samaradorligi  quyidagilarda  namoyon  bo‘ladi.  Birinchidan,  eksperimentni 
tayyorlash  va  o‘tkazishni  tezlashtirish,  real  vaqt  miqyosida  o‘tkaziladigan 
ekspress-tahlil  natijalaridan  tezkor  foydalanish,  ma’lumotlarni  qayta  ishlash  va 
tizimlashtirish  vaqtini  qisqartirish,  o‘lchash  va  qayta  ishlashda  xatolar  sonini 
kamaytirish  hisobiga  tadqiqotlar  (eksperimentlar  o‘tkazish)  sikli  qisqaradi. 
Ikkinchidan,  natijalar  aniqligi  va  ularning  ishonchligi  oshadi,  chunki  ITATda 
oraliq  natijalarni  hisoblashda  yaxlitlashda  yig‘iladigan  xatolar  ta’sirini 
kamaytiruvchi  metodlardan  foydalanish  mumkin.  Uchinchidan,  nazorat 
qilinadigan  parametrlar  (kompyutersiz  tadqiqotlar  bilan  qiyoslaganda)  sonini 
oshirish  va  ma’lumotlarni  yaxshilab  qayta  ishlash  hisobiga  eksperimentning 
sifati  va  axborotga  boyligi  oshadi.  To‘rtinchidan,  ITAT  bilan  interaktiv  o‘zaro 
ta’sir  davomida  eksperiment  jarayonini  nazorat  qilish  va  uni  optimallash 
imkoniyati  kuchayadi.  Beshinchidan,  eksperiment  ishtirokchilari  shtati 
qisqaradi,  tadqiqot  samaradorligi  oshadi.  Nihoyat,  shu  narsa  muhimki, 
eksperiment  natijalari  strukturalashadi  va  eng  qulay  shakl-grafik  yoki  ramziy 
shaklga  tezkor  ravishda  kiradi.  Masalan,  ma’lumotlarning  uzundan-uzoq 
jadvallarini  ko‘rib  chiqish  o‘rniga,  ularni  grafik  obyektlar  ko‘rinishida  ixcham 
shakllantirish  mumkin. Jumladan, ikki argument bog‘liqligini «tog‘  massivlari» 
ko‘rinishidagi  3  o‘lchovli  grafika  vositasida  tasvirlash  juda  qulay,  ularga 
ko‘plab  o‘lchamlarni  joylash  mumkinki,  buni  odatdagi  jadval  shaklida  berib 
bo‘lmaydi. 
Shunday  qilib  grafik  shaklda  axborot  almashinuvi  murakkab  tuzilmali 
obyektlarni  tasavvur  etish  uchun  mutlaqo  samarali  vositadir.  Axborotni  grafik 
shaklda  taqdim  etish  samarasi  yuqori  bo‘ladi.  Bu  hol  inson  psixologik 
xususiyatlari  bilan  izohlanadi. Ya’ni, grafik axborotni  ko‘rish analizatori orqali 
qayta  ishlash  tezligi  matn  ma’lumotlarini  qayta  ishlash  tezligidan  o‘nlab,  hatto 
yuzlab marta yuqori. 

---

 
91 
Yuqori  sifatli  grafik  tasvirlarni  olish  uchun  yuqori  texnik  imkoniyatlarga 
ega  bo‘lgan  qurilmalar  zarur.  Bu  talab  birinchi  navbatda  xotiraning 
samaradorligi va sig‘imiga tegishli. 
Ilmiy  tadqiqotlarni  avtomatlashtirishda  yuzaga  keladigan  murakkab 
muammolardan biri ko‘p o‘lchovli ma’lumotlarni chiqarish muammosidir.  
Shaxsiy 
kompyuterlardan 
foydalanishning 
yana 
bir 
yo‘nalishi 
tadqiqotchilarning amaliy faoliyatida uchrovchi modellash vazifalarini hal etish. 
Bu  o‘rinda  tadqiqot  faoliyatida  an’anaviy  ravishda  foydalanuvchi  biror  bir 
jarayon  yoki  hodisani  nafaqat  modellash,  balki  vizual  —  tabiiy  modellashga 
ham  yo‘l  qo‘yiladi,  u  mazkur  jarayonlar  va  hodisalarni  mashina  grafikasi 
vositasida  (odatdagi  jadval  ma’lumot  va  grafiklar  emas)  virtual  tasvirlash 
hisobiga  ta’minlanadi,  ya’ni  tadqiqotchiga  real  vaqt  miqyosida  olingan  o‘ziga 
xos «kompyuter multfilmi» namoyish etiladi. Modellashning ko‘rgazmaliligi bu 
holatda ancha yuqori bo‘ladi, 
ITATni  yaratishda  ikki  yo‘nalish  kuzatiladi.  Ulardan  biri  tor  doiradagi 
vazifalarni  hal  etish  uchun  mo‘ljallangan  ixtisoslashgan  tizimlarni  (ishchi 
stansiyalarni) ishlab chiqish bilan bog‘liq. Juda ommaviyligi bilan  farqlanuvchi 
ikkinchi  yo‘nalish  keng  vazifali  universal  paketlarni  ishlab  chiqishga  aloqador. 
Bunda ikki yo‘nalish oralig‘ida muayyan qonuniyat mavjud. Shaxsiy kompyuter 
takomillasha  borgani  sari  ko‘pgina  ixtisoslashgan  funksiyalar  ommaviy 
xususiyat kasb etadi.