Informatika 8-sinf UzB new 2015 каракалпак pmd

Interfeys
Programma
ati’
Basqari’w
quri’lmasi’
Xabar
ko’rinisi
Jumsaq
Qatti’
Grafikali’q
yemes
Grafikali’q

---

47
Kompyuter iske tu’sirilgende, a’dette woni’n’ quri’lmalari’
menen bir qatarda arnawli’ programma iske tu’sedi. Bul
programma paydalani’wshi’ menen kompyuter wortasi’ndag’i’
qolayli’ interfeysli baylani’sti’ ta’miyinleydi ha’m wol 
opera-
cion sistema (qi’sqasha OS) dep ju’ritiledi.
A’dette, operacion sistema si’rtqi’ yad — diskte jaylasadi’ ha’m
soni’n’ ushi’n 
disk operacion sistemasi’ (qi’sqasha DOS) dep
ju’ritiledi.
Operacion sistemani’ sali’sti’rmali’ mi’sal ja’rdeminde tu’sin-
diriwge ha’reket yetemiz. Kompyuter operacion sistemasi’
jumi’si’n zamanago’y u’yde jasawshi’ni’n’ ayi’ri’m jen’illikleri
menen qi’yaslaw mu’mkin. Ma’selen, televizor ko’rmekshi
bolsan’i’z, quwatli’li’q tu’ymesin basi’wi’n’i’z, suw tarmag’i’nan
suw almaqshi’ bolsan’i’z, vinteldi burasan’i’z jetkilikli. A’dette
elektr tog’i’ qanday payda bolg’an yamasa ne ushi’n televizordan
qosi’q ayti’lmaqta, taza suw qaysi’ jerden ag’i’p kelmekte si’yaqli’
sorawlar menen basi’n’i’zdi’ qati’ri’p woti’rmaymi’z. Yeger ken’
ko’lemdegi xi’zmet ko’rsetiw tarmaqlari’ toplami’, quri’lmalari’
ha’m xi’zmetkerleri bolmag’anda yedi, sizge bul resurslardi’
(mi’sali’mi’zda suw elektr togi ha’m televizion texnologiya) ali’w
ushi’n ko’pten-ko’p jumi’slardi’ wori’nlaw kerek bolg’àn bolàr
yedi. Ma’selen, u’lken atawda jalg’i’z qalg’an àdam suw ali’wi’
ushi’n wo’zi qudi’q qazi’wi’; woti’n yamasa quri’li’s ushi’n kerek
bolg’an ag’ash ali’w ushi’n terekti kesiwi, joni’wi’, azi’q-awqat
ushi’n wo’zi biyday yegiwi ha’m usi’g’an uqsag’an jumi’slardi’
wori’nlawi’ kerek boladi’.
Da’slepki EEMlàr islep shi’g’ari’lg’an da’wirde a’piwayi’
arifmetikali’q a’meldi wori’nlaw ushi’n dà u’lken ko’lemdegi
jumi’slar wori’nlàytug’i’n yedi (an’latpadà qatnasqan ha’rbir
mag’luwmatti’ ani’q bir adreske jaylasti’ri’w, a’mel wori’n-
laytug’i’n ha’m na’tiyjede jazi’latug’i’n barli’q adreslerdi ko’riw,
juwapti’ qanday ali’wdi’ ani’qlasti’ri’w ha’m basqalar talap
yetiler yedi, sebebi wolar programmada ko’rsetiliwi kerek yedi).
Bul si’yaqli’ jumi’slardi’ an’sat sheshiw ushi’n ha’r qi’yli’
ja’rdemshi programmalar islep shi’g’i’ldi’, islep shi’g’ari’lg’an
programmalardi’ ta’rti p  penen wori’nlani’wi’n ko’rsetiw ushi’n
ja’ne qosi’msha programmalar islep shi’g’i’ldi’. Keyin tu’rli
paydalani’wshi’g’a kerekli bolg’an programmalardi’ tan’law ha’m
basqari’w ushi’n ja’ne ja’rdemshi programmalar islep shi’g’i’ldi’.

---

48
Usi’ si’yaqli’ ji’llar dawami’nda programmashi’lar qanday da bir
at penen birlestirilgen, yag’ni’y operacion sistema dep atalg’an,
programmalar toplami’n islep shi’qti’.
Mi’nanday sorawg’a juwap bereyik: bunday ja’rdemshi
progràmmàlàr toplàmi’ bolmasa, a’meller EEMda qanday
wori’nlang’an bolar yedi?
Bunday jag’dayda paydalani’wshi’dan u’lken ko’lemdegi
da’pterdi tuti’p, wonda tan’lang’an informaciya EEM yadi’ni’n’
qaysi’ jerine kirgiziliwi, programma, baslang’i’sh mag’luwmatlar
ha’m informaciya na’tiyjeleri qaysi’ jerde jaylasqani’n ko’rsetiw
si’yaqli’ mag’luwmatlardi’ jazi’p ju’riw talap yetiledi. Yeger siz
EEM nin’ si’rtqi’ quri’lmalari’n (klaviatura, printer, disk
ju’ritiwshi ha’m basqalar) isletpekshi bolsan’i’z, ha’r waqi’tta usi’
quri’lmalar menen baylani’sti’ tiklewshi, wolardi’ basqari’wshi’
arnawli’ progràmmàlàr tayarlawi’n’i’z kerek boladi’. Sonday-aq,
quri’lmalar  islewi menen baylani’sli’ tu’rli jumi’slardi’ tekseri p
bari’wi’n’i’z kerek boladi’. Demek, ja’rdemshi programmalardi’n’
xi’zmeti biybaha yeken.
Soni’ da ayti’p wo’tiw kerek, kompyuterlerdin’ texnikali’q
jag’dayi’na qaray, wolardag’i’ operacion sistemalar ha’r qi’yli’
boladi’, sonday bolsa da, wolardi’n’ wazi’ypalari’ birdey:
paydalani’wshi’ qolay interfeyske iye boli’wi’ ushi’n ishki ha’m
si’rtqi’ quri’lmalardi’n’ birgelikte islewin ta’miyinlewden ibarat.
Operacion sistema paydalani’wshi’ menen baylani’s worna-
tadi’, basqa programmalardi’ wori’nlawg’a jo’neltedi, kompyuter-
din’ resurslari’n (operativ yad, disktegi wori’n h.t.b.) bo’listiredi.
Wol paydalani’wshi’g’a programmalardi’ iske tu’siriw, tu’rli
mag’luwmatlardi’ wolarg’a jo’neltiw ha’m wolardan ali’w,
programma jumi’si’n basqari’w, kompyuter ha’m wolarg’a
birlestiriletug’i’n quri’lma parametrlerin wo’zgertiw, resurslardi’
qayta bo’listiriw mu’mkinshiligin beredi. Apiwayi’ yeti p  aytqanda,
jeke kompyuterde islew – operacion sistema menen baylani’si’w
degendi an’latadi’.
Jeke kompyuter operacion sistemalari’nan du’nya ju’zi
boyi’nsha millionlap adamlar paydalanadi’. Ha’zirgi informacion
texnologiyalar da’wirinde kompyuterdin’ operacion sistemasi’
menen tani’si’w, telefonda qon’i’raw yetiw ha’m televizordi’ elektr
deregine jalg’aw ko’nlikpesi, mag’luwmatlar ha’m so’zliklerden,
pochtadan ha’m bankten paydalani’w ko’nlikpeleri si’yaqli’
za’ru’r bolmaqta.

---

49
Qanday da bir operacion sistemani’n’ ani’qlamasi’ birneshe
kitaplardi’ tolti’radi’, woni’ toli’q u’yreniw ushi’n  ji’llar za’ru’r
boladi’. Baxi’ti’mi’zg’a, operacion sistemalardan wo’nimli
paydalani’w ushi’n ju’da’ kem na’rseni, yag’ni’y woni’n’ uluwma
islew princi pleri ha’m tiykarg’i’ a’mellerin biliw jetkilikli. Sebebi,
ha’zirgi operacion sistemalar ju’da’ ko’p a’mellerdi wori’nlawda
biz biliwimiz kerek bolmag’an wazi’ypalardi’, ma’selen, woqi’y-
tug’i’n golovkalardi’ ani’q bir sektorda qanday wornati’wdi’, ani’q
bir joldan informaciyani’ woqi’wdi’, disktegi bos wori’ndi’
tabi’wdi’ ha’m wog’an fayl jazi’wdi’ qanday a’melge asi’ri’wdi’
bizden jasi’radi’.
Jeke kompyuterler ushi’n birinshi operacion sistema CP/M
(Control Programm for Microcompyuters) dep atali’p, wol
1973-ji’li’ Digital Research kompaniyasi’ ta’repinen islep
shi’g’i’lg’an. Operacion sistemalar ju’da’ ko’p boli’p, wolarg’a
to’mendegilerdi mi’sal yetiw mu’mkin: MS DOS, PRO DOS,
OS/2, FreeBSD, MICROSOFT WINDOWS, UNIX, LINUX,
MAC OS.
Jeke kompyuterlerdin’ operacion sistemalari’ birneshe
parametrler menen wo’zgeshelenedi. Tiykari’nan, operacion
sistemani’ to’mendegi klaslarg’a bo’liw mu’mkin:
•  bir ma’seleli ha’m ko’p ma’seleli;
•  bir paydalani’wshi’li’ ha’m ko’p paydalani’wshi’li’.