Informacion qáwipsizlik

XABAR QÁWIPSIZLIGINIŃ HUQÍQÍY HÁM MÁMURIY-QURAMLÍQ TÁMIYNATÍ

1. Xabar qáwipsizligi tarawında huqıqıy basqarıw.

2. Xabar qáwipsizliginiń quramlıq-mamuriy támiynatı.
Xabar qáwipsizligi tarawında huqıqıy basqarıw.

Xabar qáwipsizliginiń huqıqıy támiynatı – xabardı qorǵaw sistemasında orınlanıwı shárt bolǵan nızam shıǵarıw aktler, normal-huqıqıy hújjetler, qaǵıydalar qollanbalar jıynaǵı. Házir de xabar qáwipsizliginiń huqıqıy támiynatı máselesi hám ámeliy, hám nızamshılıq tárepten aktiv úyrenip shıǵılmaqta.

Kompyuter jınayatshılıqların qılıw instrumentleri sıpatında telekommunikaciya hám esaplaw texnikası qurılmaları, dástúriy támiynat hám intellektual bilim isletiledi. Kompyuter jınayatshılıqların qılıw tarawı sıpatında tek kompyuterler, global hám korporativ tarmaqlar (Internet/Intranet) emes, bálkim xabar texnologiyasınıń zamanagóy, joqarı ónimli qurılmaları hám de xabardıń úlken kólemi islenetuǵın, máselen, statistik hám finans institutları tańlanadı.

Sol sebepli hár qanday shólkem jumısın túrlishe xabardı alıw ushın qolda yaki esaplaw texnikası qurılmaları járdeminde islew, xabardı analizlew nátiyjesinde qanday da anıq sheshimlerdi alıw hám olardı baylanıs kanalları arqalı uzatıwsız kóz aldımızǵa keltirip bolmaydı. Kompyuterge basqınshılıq obyekti, hám basqınshı instrument sıpatında qaraw múmkin. Eger kompyuter tek basqınshı obyekti bolsa, nızam buzılıwı múmkin huqıqıy normalar arqalı bahalaw múmkin. Eger kompyuter tek instrument bolsa «texnik qurallardı qollaw» belgisi jeterli boladı. Joqarıdaǵı túsiniklerdi birlestiriw múmkin – kompyuter bir waqıttıń ózinde hám instrument, hám obyekt. Tiykarınan bunday jaǵdayǵa mashina xabarınıń urlanıwı faktı baylanıslı.

Eger xabardıń urlanıwı zatlıq hám manawiy baylıqlardıń joǵalıwı menen baylansılı bolsa, bul fakt jınayat sıpatında bahalanadı. Sonday-aq, eger bul fakt penen milliy qáwipsizlik, avtorlıq mápleri baylanıslı bolsa, jınayıy juwapkerlik Ózbekistan Respublikası nızamlarında tuwrıdan-tıwrı kózde tutılǵan.

Hár qanday mámlekette xabar qáwipsizliginiń huqıqıy táminatı xalıq aralıq hám milliy huqıqıy normalardı óz ishine aladı (5.1-súwret).



5.1-súwret. Xabar qáwipsizligin támiynlewdiń huqıqıy normaları
Huqıqıy basqarıw predmetleri tómendegiler:

- xabar qorǵanıwınıń huqıqıy rejimi;

- xabarlastırıw proceslerinde nızamlı múnásebet qatnasıwshılarınń maqomi;

- subyektlerdiń, olardıń xabar strukturaları hám sistemaları islew procesiniń túrli basqısh hám deńgeylerinen huqıqıy maqomini esapqa alǵan halda, múnásebetleri tártibi.

Xabar qáwipsizligi boyınsha nızamlardı Ózbekistan Respublikası pútkil nızamlar sistemasınıń ajıralmas bólegi sıpatında kóz aldımızǵa keltiriw múmkin, tiykarınan:

- quramında xabarlastırıw máselelerine baylanıslı normalar bolǵan konstituciya nızamları;

- quramında xabarlastırıw máselelerine baylanıslı normalar bolǵan ulıwma tiykarǵı nızamlar (múlk, jer astı baylıqları, jer, puqaralar huqıqı, puqaralıq, salıq tuwrısında);

- xojalıqtıń bólek strukturalarına, ekonomikasına, mámleket organları sistemasına tiyisli basqarıw hám olardıń maqomin anıqlaw boyınsha nızamlar. Bul nızamlar xabar máseleleri boyınsha bólek normalardı óz ishine aladı;

- múnásebetlerdiń, xojalıq tarawlarınıń processlerdiń anıq ortalıǵına pútkilley tiyisli arnawlı nızamlar. Bularǵa xabarlastırıw boyınsha nızamlar baylanıslı;

- xabarlastırıw tarawındaǵı nızam talaplarınıń orınlanıwın reglamentlewshi normalıq hújjetler;

- nızamlar menen belgilengen xabarlastırıw tarawındaǵı normalıq hújjetler;

- quramında xabarlastırıw tarawında nızam buzılıwına juwapkerlik normaları bolǵan Ózbekistan Respublikasınıń huqıqtı qadaǵalaw nızamları.

Kompyuter tarmaqları qáwipsizligin támiynlewshi mámleket huqıqıy mexanizminiń rawajlanbaǵan sharayatında kárxananıń mámleket hám xızmetkerler toparı menen múnásebetlerdi huqıqıy tiykarda retlewshi hújjetleri salmaqlı áhmiyetke iye boladı. Bunday zárúr hújjetler quramına tómendegilerdi kiritiw múmkin:

- kárxana (firma, bank) ustavı;

- topar shártnaması;

- topar xızmetkerleri menen dúzilgen; tijorat sırı bolǵan maǵlıwmatlar qorǵawın támiynlew boyınsha talaplarǵa iye miynet shártnamaları;

- jumısshı hám xızmetkerlerdiń ishki miynet tártip qaǵıydaları;

- baslıqlar, qánigeler hám xızmet kórsetiwshi xızmetkerlerdiń ámel menen baylanısqan májbúriyatları.

Xabar qáwipsizliginiń quramlıq-mamuriy támiynatı.

Xabardı isenimli qorǵaw mexanizmin jaratıwda shólkemlik tádbirler áhmiyetli rol oynaydı, sebebi konfidencial xabarlardan ruqsatsız paydalanıw tiykarınan, texnik tárepleri menen emes, bálkim qorǵanıwdıń elementar qaǵıydaların itibarǵa almaytuǵın paydalanıwshılar hám xızmetkerlerdiń jınyatshılıq háreketleri, itibarsızlıǵı, suwıqqanlıǵı hám juwapkershiliksizligi menen baylanıslı.

Quramlıq támiynat konfidencial xabardan paydalanıwǵa imkan bermeytuǵın yaki salmaqlı qıyınshılıq tuwdırıwshı atqarıwshılardıń islep shıǵarıw hám óz-ara múnásebetlerin normalıq-huqıqıy tiykarda reglamentlew esaplanadı.

Quramlıq tádbirlerge tómendegiler kiredi:

- xızmetshi hám islep shıǵarıw imarat hám xanalardı jobalastırıwda, qurıwda hám úskenelewde ámelge asıtılatuǵın tádbirler. Bul tádbirlerdiń tiykarǵı maqseti aymaqqa hám xanalarǵa jasırın tárizde kiriw imkanın joq etiw, adamlardıń hám transporttıń júriwi qadaǵalawınıń qolaylıǵın támiynlew; paydalanıwdıń bólek sistemasına iye bolǵan islep shıǵarıw zonaların jaratıw h.t.b.;

- xızmetkerlerdi tańlawda ámelge asırılatuǵın tádbirler. Bul tádbirlerge xızmetkerler menen tanısıw, konfidenciyal xabar menen islew qaǵıydaları menen islewdi úyretiw, xabar qorǵanıwı qaǵıydasın buzǵanlıǵı ushın juwapkerlik dárejesi hám t.b. menen tanıstırıw kiredı;

- isenimli propusk rejimin hám mirat etiwshilerdiń qadaǵalanıwın shólkemlestiriw;

- xana hám aymaqlardı isenimli qorıqlaw;

- hújjetler hám konfidenciyal xabar jeltiwshilerin saqlaw hám isletiw, sonday-aq, dizimge alıw, beriw, orınlaw hám qaytarıw tártiplerine ámel qılıw;

- xabar qorǵanıwın shólkemlestiriw, yaǵnıy anıq islep shıǵarıw toparlarında xabar qáwipsizligine juwapker shaxstı tayınlaw, konfidenciyal xabar menen islewshi xızmetkerler jumısın turaqlı tekserip turıw.

Bunday tádbirler hár bir anıq shólkem ushın ózine mas qásiyetke iye boladı.

Xabardı hújjetlestiriw qatań belgilengen qaǵıydalar járdeminde ámelge asırıladı. Bul qaǵıydalardıń siyasıy tiykarları ГОСТ 6.38-90 “Quramlıq-basqarıwshı hújjetler sisteması. Hújjetlerdi rásmiylestiriwge talaplar”, ГОСТ 6.10.4-84 “Unifikaciyalanǵan hújjetler sisteması. Esaplaw texnika qurallar arqalı jaratılıwshı mashina jeltiwshilerindegi hám mashinogrammalardaǵı hújjetlerge huqıqıy kúsh beriw” sıyaqlılar aytıp ótilgen. Bul ГОСТlarda xabarǵa hújjet huqıqın beriwshi 31 rekvizitler kózde tutılǵan, biraq bul rekvizitlerdiń barlıǵınıń hújjette bar bolıwı shárt emes. Tiykarǵı rekvizit – tekst. Sol sebepli, hár qanday tolıq bayan etilgen tekst hújjet esaplanadı hám oǵan huqıqıy kúsh beriw ushın sáne hám imza sıyaqlı zárúr rekvizitlerdiń barlıǵı jeterli.

Avtomatlastırılǵan xabar sistemalarınan alınǵan hújjetler ushın bólek tártip qollanıladı. Bunda, málim jaǵdaylarda, aralıqtan alınǵan xabar elektron imza menen tastıyıqlanadı. Xabardı qorǵaw ushın shólkemlik tádbirlerdi támiynlewshi arnawlı mamuriy xızmetti jaratıw talap etiledi. Onıń shtat strukturası, sanı hám quramı firmanıń real zárúrlikleri, xabarınıń konfidenciyallıq dárejesi hám qáwipsizliginiń ulıwma jaǵdayı arqalı anıqlanadı.

Mamuriy tádbirlerge tómendegiler kiredi:

- operacion sistemanıń tuwrı konfiguraciyasın medetlew;

- is jurnallarınıń qadaǵalanıwı;

- paroller almasıwınıń qadaǵalanıwı;

- qorǵanıw sistemasında “qáwip”lerdi anıqlaw;

- xabardı qorǵawshı qurallardı testlew.

Tarmaq operacion sistemasınıń tuwrı konfiguraciyalawda ádette, sistema mamuri sheshedi. Mamur operacion sistema (adamlar emes) ámel qılıwı lazım bolǵan belgili qaǵıydalardı jaratadı. Sistemanı mamurlaw – konfiguraciya faylların tuwrı dúziw esaplanadı. Bul fayllarda (olar bir neshe bolıwı múmkin, mısalı sistemanıń hár bir bólimine bir fayldan) sistema islewi qaǵıydalarınıń túsinigi boladı.

Qáwipsizlik mamuri kompyuter tarmaqǵı jaǵdayın operativ túrde (tarmaq kompyuterleri qorǵalıwı jaǵdayın gúzetiw arqalı) hám operativ bolmaǵan túrde (xabar qorǵanıwı sistemasındaǵı waqıyalardı dizimlewshi jurnallardı úyreniw arqalı) qadaǵalaw kerek. Jumısshı stanciyalar sanınıń artıwı hám hár túrli komponentleri bolǵan dástúriy qurallardıń isletiliwi xabar qorǵanıwı sistemasındaǵı hádiselerdi dizimlew jurnallar kóleminiń salmaqlı túrde artıwına alıp keledi. Jurnallardaǵı maǵlıwmatlar kólemi sonshelli artıp ketiwi múmkin, hátte xızmetker olar quramın sol waqıt dawamında úyrene almaydı.

Sistema hálsizliginıń sebebi, birinshiden, paydalanıwshını autentifikaciyalaw sisteması paydalanıwshı atına hám hám onıń paroline (kóz torınan paydalanıw sıyaqlı ekzotikalıq jaǵdaylar buǵan tiyisli emes), ekinshiden paydalanıwshı sistemasında sistemanı mamurlaw huqıqı berilgen supervisordıń barlıǵına tiykarlanadı. Supervisor parolin saqlaw rejiminiń buzılıwı barlıq sistemadan ruqsatsız paydalanıw imkanın jaratadı.

Bunnan tısqarı bunday qaǵıydalarǵa tiykarlanǵan sistema statik, qatıp qalǵan sistema. Ol tek qatań belgili hújimlerge qarsı tura alıwı múmkin. Aldınnan kózde tutılǵan jańa qáwiptiń payda bolıwında tarmaq hújimi tek tabıslı emes, bálkim sitema ushın kórinbeytuǵın bolıwı múmkin. Sonıń ushın orınlarda isletiliwshi xabardıń qaysı biri qorǵawǵa mútáj ekenligin anıq kóz aldına keltiriw zárúr bolıp esaplanadı. Bar bolǵan xabardı analizlewden baslaw lazım. Bul seanslar xabar qorǵanıwın támiynlew boyınsha tádbirlerdi differenciyalaw imkanın beredi hám nátiyjede sarıp qárejetlerdiń qısqarıwına sebep boladı.

Xabar qorǵanıwı sistemasın ekspluataciyalaw basqıshında qáwipsizlik mamuriniń iskerligi paydalanıwshılar wákilleklerin óz waqtında ózgertiwden hám de tarmaq kompyuterlerindegi qorǵanıw mexanizmlerin sazlawdan ibarat boladı. Paydalanıwshılar wákilliklerin hám kompyuter tarmaqlarında xabardı qorǵaw sistemasın sazlawdı basqarıw mashqalası, máselen tarmaqtan oraylastırılǵan paydalanıw sistemasınan paydalanıw tiykarında sheshiliwi múmkin. Bunday sistemanı ámelge asırıwda tarmaq tiykarǵı serverinde islewshi arnawlı paydalanıwdı basqarıwshı serverden paydalanıladı. Bul server oraylıq qorǵanıw maǵlıwmatları bazasın lokal qorpaw maǵlıwmatları bazası menen avtomatikalıq túrde sinxronlaydı. Paydalanıwdı basqarıwdıń bul sistemasında wákilligi waqtı-waqtı menen ózgeriledi hám oraylıq qorǵanıw maǵlıwmatları bazasına kiritiledi, olardıń anıq kompyuterlerde ózgeriwi gezektegi sinxronlaw seansı waqtında ámelge asırıladı.

Bunnan tısqarı paydalanıwshı parolın jumısshı stanciyalarınıń birinde ózgertse, onıń jańa paroli oraylıq qorǵanıw maǵlıwmatları bazasında avtomatik túrde kórinedi, hám de bul paydalanıwshı islewine ruqsat berilgen jumısshı stanciyalarǵa uzatıladı.