“infokommunikatsiya tizimlarining elektr ta’minoti”

---

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT 
TEXNOLOGIYALARI VA KOMMUNIKATSIYALARINI 
RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI 
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI 
UNIVERSITETI
“Energiya ta’minlash tizimlari” kafedrasi
“INFOKOMMUNIKATSIYA TIZIMLARINING ELEKTR 
TA’MINOTI” 
fanidan 
Mustaqil ish
Mavzu: Elektr ta’minoti manbalarining 
energiya tizimi bilan elektromagnit 
moslashuvchanligi.
Bajardi: Yarasheva Sofiya 
Qabul qildi: Sapayev Mamatkarim 
Toshkent 2022

---

MAVZU: ELEKTR TA’MINOTI MANBALARINING ENERGIYA 
TIZIMI BILAN ELEKTROMAGNIT MOSLASHUVCHANLIGI 
Reja:
1.
Elektr ta’minoti;
2.
Elektr ta’minoti manbalari;
3.
Elektr ta’minoti manbalarining energiya tizimi bilan elektromagnit 
moslashuvchanligi;
4.
Xulosa;
5.
Foydalanilgan adabiyotlar va saytlar ro’yxati.
Elektr taʼminoti - elektr energetikasining sanoat, qishloq xoʻjaligi, 
transport, shahar xoʻjaligi, aholi va boshqalarni elektr energiyasi bilan 
taʼminlash hamda uning taqsimoti bilan shugʻullanadigan boʻlimi. Unga elektr 
energiya manbalari, kuchlanishni oshiruvchi va pasaytiruvchi elektr st-yalari, 
taʼminlashtaqsimlash elektr tarmogʻi, turli yordamchi qurilmalar va inshootlar 
kiradi. Ishlab chiqariladigan elektr energiyasining asosiy qismi sanoat 
ehtiyojlari uchun ishlatiladi. 
Elektr taʼminotining asosiy manbalari elektr st-yalari (qarang Elektr 
stansiyasi), hududiy energetika tizimlarining energiya bilan taʼminlash 
tarmoqlari (qarang Elektr tarmogʻi). Yirik sanoat korxona ta’minlash uchun 
issiqlikelektr markazlari IEM (TETS) dan foydalaniladi. Bularning quvvati 
sanoat korxonalari va shahar xoʻjaligining energiya va issiklikka boʻlgan 
ehtiyoji bilan belgilanadi (qarang Issiklikelektr markazi, Issiqlikelektr 
stansiyalari). Elektr taʼminoti tizimida koʻpincha yuqori kuchlanishli tok 
ishlatiladi. Maishiy korxonalar va uyroʻzgʻorda 220 V (kamdan kam hollarda 
110 V), yirik sanoat korxonalari, transport va shahar xoʻjaligida 110 va 220 kV, 
ayrim yirik sohalarda 330 va 500 kV kuchlanishli elektr energiyasidan 
foydalaniladi. 
Elektr taʼminoti tizimining sxemasi elektr energiyasi manbaidan 
energiyani isteʼmolchilarga uzatishda oraliq kommutatsiya va transformatsiya 
(kuchlanishni oʻzgartirish) bosqichlari soni kam boʻlishiga, energiya manbaini 
iloji boricha isteʼmolchiga yaqinroq qilib qurishga asoslanadi. Energiyani 
isteʼmolchilarga uzatishda kabelli va simli uzatish usullaridan foydalaniladi. 
Kuchlanishni oʻzgartiruvchi (asosan, pasaytiruvchi) st-yalar isteʼmolchilar zich 
joylashgan hududning oʻrtarogʻiga quriladi. 
Oʻzbekistonda Elektr taʼminoti asosan, 20-asr boshlarida Toshkentda 2 
elektr st-ya qurish bilan boshlandi. Eng yirik GESlar: Chorvoq GES, Xoʻjakent 
GES, Gʻazalkent GES, Farhod GES, eng yirik issiqlikelektr markazlari (IEM): 

---

Fargʻona IEM, Muborak IEM, Toshkent IEM; yirik elektr uzatish liniyalari 
(EUL) soni 20 dan ortiq (qarang Energetika). Resggublika shaharlari va 
qishloqlarini elektr bilan taʼminlash markazlashtirilgan. 
Toshkent shahrida dastlabki elektr st-yalari 20-asr boshlarida qurilgan. 
Markazlashgan shahar Elektr taʼminotining boshlanishi Boʻzsuv GES ning 
birinchi navbati (1926) va 6 kV kuchlanishli oʻzgaruvchan tok kabel 
tarmogʻining ishga tushirilishi bilan bogʻliq. Hozir asosiy shahar Elektr 
taʼminoti manbalari: Toshkent DIES, Toshkent issiqlik elektr markazi (IEM), 
Toshkent GES lari kaskadi. Bundan tashqari, Elektr taʼminoti tizimida 60 dan 
ortiq kichik st-yalar, transformator punktlarq, taqsimlash punktlari, kabel va 
havo simlari bor. 
Dunyoda energetika muammosi dolzarb masalalardan biri bo’lib, bugungi 
kunda energetika sohasi bo’yicha shug’ullanayotgan olimlarning kun tartibida 
turibdi. XXI asr fan taraqqiyoti yuksalib texnik - texnologiyalarning rivojlanishi 
bilan birga insonni normal yashash imkoniyatini yaratish, uni yetarli energiya, 
oziq-ovqat bilan ta’minlash asosiy masalalardan biridir. Hammaga ma’lumki, 
yer qazilma boyliklarining energetik zahirasi kamayib bormoqda. Ammo, unga 
bo’lgan ehtiyoj ortib, hozirgi kunda yer yuzida aholi soni yetti milliardga yetdi. 
Insoniyat foydalanayotgan energetika manbalarining quyidagi turlari mavjud: 
neft, ko`mir, gaz, atom, biomassalar, suv, quyosh, shamol, geotermal 
energiyalar. Bu energiya manbalarini o`z navbatida ikki turga bo`lish mumkin. 
Biomassalar, suv, quyosh, shamol, geotermal energiya – yangilanuvchi; neft, 
ko`mir, gaz, atom energiyasi – yangilanmaydigan. Bu resurslardan olingan 
energiya elektr energiyasi, kommunal xizmatlarga (binolarni isitish, issiq suv 
bilan ta`minlash) sarflanadigan energiya kabi ko`rinishlarda bo`ladi. 2008-yilda 
jahon bo`yicha energiya iste`moli 15 TW (terawatt, 1012 w) ga teng bo`ldi, buni 
ta`minlashda har yilgidek yangilanmaydigan energiya resurslari katta ahamiyat 
kasb etib kelmoqda. Lekin keyingi 10-20 yil ichida yangilanadigan 
resurslarning ham ulushi ortib borayotganligini ko`rishimiz mumkin.
Yerga uzatiladigan Quyosh energiyasining miqdori, hozirda dunyoda 
ishlab chiqarilayotgan energiya miqdoridan taxminan, 20 marta ko’pdir. Ammo, 
Quyosh nurlari oqimining zichligi kam bo’ladi, shu sababli bu energiya juda 
qimmat turadi. 

---

Yerga tushadigan quyosh nurlanishi oqimining eng katta zichligi 0,3- 2,5 
mkm to’lqin uzunliklari diapazonida taxminin 1 kVt/m2 ni tashkil qiladi. Bu 
nurlanish qisqa to’lqinli hisoblanadi va ko’rinadigan spektrni o’z ichiga oladi. 
Aholi yashaydigan joylar uchun joyga, kunning vaqtiga va ob-havoga bog’liq 
ravishda yerga tushadigan quyosh energiyasi oqimlari kun davomida 3 dan 10 
MJ/m2 gacha o’zgaradi. Quyosh nurlanishi quyosh sirtida 60000K harorat 
bo’lganida aniqlanadigan tarqalish maksimumida fotonlar energiyasi (taxminan 
2 eV) orqali xarakterlanadi. 
Shamol tegirmonlari birinchi marta XII asrda tilga olingan. Bu 
tegirmonlar asta-sekin dunyoning barcha mamlakatlariga tarqalgan. Dastlab, 
ular guruh-guruh qilib qurilgan. Bunday tegirmonlar keyinchalik yanada 
takomillasha bordi. Katta shamol agregatlaridan 750 kVt dan 2 MVt gacha 
quvvatli turbinalar keng tarqalgan bo’lib, ular ham shamol elektrostansiyalariga 
joylashtiriladi. Katta quvvatli megovatli turbinalar katta o’lchamlarga ega 
bo’lib, ularning yangi modellari 2 dan 5 MVt gacha quvvatli elektr energiyasini 
ishlab chiqarishga qodir. Kuchli dengiz shamoli aylantira olishi uchun ularni 
odatda qirg’oqqa yaqinroqdagi suvga joylashtiriladi. Bunday shamol agregatlari 
hozirda Buyuk Britaniya, Germaniya, Daniya va boshqa mamlakatlarda 
ishlatilmoqda. 
Iqtisodiyot va jamiyat rivoji bilan an'anaviy energiya holati tobora 
keskinlashib bormoqda. Odamlarning ortib borayotgan energiya talabi nuqtai 
nazaridan, yangi energiyaning faol rivojlanishi hayotning barcha sohalarida 
kelishuvga aylandi. Yangi energiya vositalari yangi energetika rivojlanishining 
odatiy namunasidir. Yangi energiya vositalarining an'anaviy transport vositalari 
bilan solishtiradigan eng katta xususiyatlaridan biri - energiya tizimidagi farq. 
Energiya tizimi avtomobilning yadrosidir va avtomobildagi energiyani tejash 
kaliti.Yangi energiya tizimida energiya tizimining asosiy uskunasi vosita va 
nazorat qurilmasi hisoblanadi. Dvigatel va boshqaruvchi ishlashi bevosita yangi 
energiya vositalarining umumiy ishlashiga ta'sir qiladi. An'anaviy energiya 
manbalari borgan sari kuchayib bormoqda va yangi energiya manbalari o'sib 
bormoqda. Yangi energiya vositalari uchun motorlar va nazorat qurilmalarining 
elektromagnit moslashuvchanligini sinashini kuchaytirish yangi energiya 
vositalarining sifatini va yangi energiya vositalarining ishlashini yaxshilashga 
yordam beradi. 
Hozirgi vaqtda Xitoyning yangi energiya tizimidagi elektr energiya tizimi 
asosan an'anaviy ichki yonish dvigatel tizimi bilan solishtirganda katta 
afzalliklarga ega haydovchi motor tizimidan foydalanadi. Hozirgi vaqtda 
Xitoyning yangi energiya tizimidagi energiya tizimi hali ham izlanish 
bosqichida va mashhurlikka ega emas. Oddiy ishda yangi energiya tizimi 
energiya tizimi juda qisqa vaqt ichida oqimning kaltalanishidan va yuqori 

---

quvvatli yarim Supero'tkazuvchilar kaliti tez harakatidan kelib chiqqan holda 
kuchli radiatsiya va elektromagnit parazitni chiqaradi. Misol uchun, chekka-
eshikli bipolyar tranzistor bir necha o'nlab nanosaniyalar bo'lsa-da, bu o'nlab 
nanosaniyadagi kuchli elektromagnit parazitlarni yuzaga keltirishi mumkin. 
Energiya tizimining elektromagnit aralashuvi yangi energiya vositalarining 
ishlashiga jiddiy ta'sir ko'rsatadi va yangi energiya transport vositalarining 
energiya tizimiga jiddiy ta'sir ko'rsatadi. Shuning uchun, elektromagnit 
parazitlarni kamaytirish uchun biz elektromagnit moslik testini kuchaytirishimiz 
kerak. Hozirgi vaqtda Xitoyning yangi energiya moslamalarini 
moslashuvchanligini tekshirish texnologiyasi juda etuk emas va boshqa 
mamlakatlar bilan solishtirganda hali ham katta farq mavjud. Xitoyning yangi 
energiya tizimidagi elektr tizimining muvofiqligi testlari an'anaviy ichki yonish 
dvigatellarini boshqarish tizimlaridan va sinov uchun zaif oqim tizimlaridan 
foydalanadi. Xitoyda mutlaqo yangi ilmiy energiya tizimining muvofiqligi 
sinov standarti yo'q. Bu bizning tasavvurimizga loyiq joy. 
Yangi energetik transport tizimining elektromagnit moslashuvchanligini 
sinovdan o'tkazish asosan ikkita yo'nalishga qaratilgan: birinchisi - ta'qiblarni 
bartaraf etish; ikkinchisi esa immunitet sinovi. Ilmiy tekshiruvlarga erishish 
uchun sinovning ushbu ikki aspektining ma'nosini to'g'ri tushunish va sinov 
uchun tegishli milliy standartlarni qat'iy rioya qilish kerak. 
2.1 Ta'qib qilishni bartaraf qilish Tajovuzkorlik sinovi, asosan, 
xodimlarning ma'lum masofadagi himoya qobiliyatini sinab ko'rishga 
asoslanadi. Hozirgi ta'qib qilishda ishlatiladigan standart GB14023-2006. Asl 
standart bilan solishtirilsa, standart yangi energiya vositalarining ayrim 
talablariga moslashgan, ammo standart ichki yonish dvigatelidir. 
Ushbu standart bilan sinash ilmiy jihatdan amalga oshirilmaydi. Ushbu 
standart asosan soatiga kilometr uzunlikdagi harakatlanuvchi ob'ektning ish 
holatini hisoblab chiqadi. Aksincha, yangi energiya vositasi har minutda 
inqilobga ko'ra o'lchov qilinadi. Ikkala hisob me'yorlari o'rtasida farqlar mavjud. 
Bunga qo'shimcha ravishda, kelishuvdagi farq shuningdek muvofiqlik testining 
muvaffaqiyatsizligining asosiy sababi hisoblanadi. Faqat energiya tizimining 
sinovida va yangi energiya vositasiga o'rnatilgan kuch tizimida aniq farq bor. 
Ikkalasining tuzilishi sezilarli darajada farq qiladi. Bu muvofiqlik testini 
mazmunsiz qiladi. 
2.2. Immunitetlar sinovi Antivirusga qarshi test asosan avtotransport 
vositasining elektron komponentining elektromagnit nurlanishning qobiliyatini 
sinab ko'rishga taalluqlidir. Hozirgi vaqtda Xitoyda immunitet tanqisligi 
testining standarti GB / T17619-1998 hisoblanadi. Ushbu standart immunitet 
chegaralari va sinov usullarini aniqlaydi. Chalg'igan motor tizimining 

---

elektromagnit moslashuvchanlik sinov muhiti odatdagi avtomobilning 
muvofiqligi sinovlaridan deyarli bir xil bo'lgani uchun, bu mos yozuvlar uchun 
GB / T17619-1998 dan foydalanish mumkin. 
Foydalanilgan adabiyotlar va saytlar ro’yxati:
1.
B.I. Ibraximov, X.A. Tashxodjayev. Elektr ta’minot qurilmalari. - 
Toshkent: Iqtisod-moliya, 2010.
2.
A.M. Nazarov, A.A. Yarmuhamedov, Sh.K. Xudayberganov, Ya.T. 
Yusupov, A.B. Jabborov, F.M. Qodirov. Elektr ta’minot qurilmalari. 
O‘quv qo‘llanma. - Toshkent: 2020.
3.
https://uz.wikipedia.org/wiki/Elektr_ta%CA%BCminoti
 
4.
https://uz.wikipedia.org/wiki/Elektr_enyergiyasi_sanoati
 
5.
http://srcyrl.twmotor.net/news/reasons-for-new-energy-vehicle-power-
system-co-19717462.html