Inflyatsiya, uning mohiyati, sabablari va ijtimoiy iqtisodiy oqibatlari

2.1. O’tgan asrning so’nggi yillari va hozirgi yillardagi MDH davlatlarida hamda O’zbekistonda inflyatsiya ko’rsatkichlari yuqori bo’lishiga sabablar.

Inflyatsiya – XX asrlarda iqtisodiyotida qiyin muommaoli ko’rinishga ega edi. Inflyatsiya bu pulning umumiy qadrsizlanishi anglatadi. Bozor iqtisodiyoti mamlakatlarida bu oddiy mahsulot va xizmat ko’rsatish narxlarining o’shi bilan ifodalanadi. Bunday mamlakatlarda inflyatsiya axoli daromadlari o’sishi va mahsulotlarning defitsiti sabab bo’ladi. Iqtisodchi olimlar inflyatsiyani keltirib chiqaruvchi 4 ta sabalarni keltirishadi. Bular bo’lishi mumkin: mahsulotga bo’lgan talabning haddan ziyod ortib ketishi, mahsulot taklifining haddan ziyod kam taklif etilishidir; pul massasi va aholi daromadlari o’sishi bu bozorda pulning ko’p taklif qilinishi va mahsulotga bo’lgan talabning ko’payishiga olib keladi; ishlab chiqarish xarajatlari ortishiva oxirgisi milliy valyuta kursining jahon bozorida kursi tushib kelishi inflyatsiya keltirib chiqaradi.
Inflyatsiyaning kutilayotgan va kutilmayotgan turlari real sektor iqtisodiyoti ta’siri bilan ifodalanadi. Uni hisoblashda albatta yashash qiymati indeksi kerak bo’ladi. Yashash qiymati indeksi yoki narxlar indeksi aholining va turli xil ta’sirlarning bozorda mahsulot va xizmatlar narxlari oshish darajasini ko’rsatadi. Ushbu qiymat O’zbekistonda 1994 yilda 300 tashkil etgan. Har bir oyga 8-10 dan oshgan. Bunday vaqtlarda davlatimiz “shokovoy terapiya”dan foydalangan.
Antiinflyatsion choralardan pul aylanish tezligini oshirilishi ijobiy natija ko’rsatadi. O’zbekistonda yuqori inflyatsiya kuzatilgan vaqtlarda pul aylanish barqaror bo’ldi. Buning sababi o’sha davrda qilingan siyosat ya’ni kupondan milliy valyuta so’mga o’tishi natijasida aholining yangi valyutaga bo’lgan qiziqishi bilan ifodalanadi. O’zbekiston 1990-1993 yillarda YaIM 15%ga pasaydi, ammo MDH davlatlarida neft hisobiga 40%ga o’sgan. Ko’rishimiz mumkinki O’zbekistonda 1992 yilda byudjet hisobidan 193,9 mlrd rubl (milliy valyuta bo’lgan) xarajat qilinib, defitsit 53,6% ni tashkil etgan. 1993 yillarda naxlar juda yuqori darajada o’sgan. Shundan so’ng milliy valyutamiz so’mga o’tgan so’ng inflyatsiya darajasi 15% tashkkil etgan.
1995 yilga kelib esa o’rtacha oylik inflyatsiya darajasi 6,7 % tashkil etgan, fevral oyida esa 17,8 % bo’lgan. 1997 yilga kelib inflyatsiya darajasi o’rtacha 6,9% ni tashkil etgan bo’lsa, 1998 yilga kelib esa 4 % ga ko’tarilgan dekabr oyida.
Quyida esa 1998-2008 yillardagi MDH va O’zbekistonda inflyatsiya ko’rsatkichlari keltirilgan. Ko’rinib turibdiki inflyatsiya darajasi 1998 yillarda ham yuqori darajaga bo’lgan.

Ko’rinib turibdiki o’tgan davrda inflyasiya darjasi nafaqat O’bekistonda balki MDH davlatlarida ham yuqori bo’lganligini ko’rishimiz mumkin. Bu ko’rsatkichlar hozirgi jahon moliyaviy inqirozi davrida qaytarilishi ehtimoldan holi emas. Prezidentimiz I.A. Karimov shunday deydi “Iqtisodiyotdagi o’sish – bu albatta inflyatsiya darjasini antiinflyatsion choralar bilan ushlab turish, pul qiyamtini ushlab turishda erishish mumkin deydi.
Shunday qilib, O’zbekistonda 1991-1992 yillarda kuzatilgan giperinflyatsiyaning asosiy sababi shok holati neft import qilish bilan ifodalansa, 1993 va 1994 yillardagi inflyatsiya odamlardagi psixologik ta’sir, ya’ni o’sha davrdagi milliy valyuta almashinuvi bilan ifodalanadi. 1995-1996 yillardagi inflyatsiya jahon ishlab chiqarishidagi o’zgarishlar bilan ifodalanadi.