Inflatsiya jarayonlari tahlili

Giperinflatsiya. Bu haddan tashqari kuchaygan inflatsiya bo`lib, uning yillik o`sish suratlari 100 % dan ko`p bo`lib, ayrim holatlarda 1000 % dan ham ortadi. Narx-navo shiddat bilan o`sadi, pul qadri g`oyat tez pasayadi, pul topishga intilish eng past darajaga keladi. Geperinflatsiya sharoitida korxonalar va aholi nima qilib bo`lsa xam, chetel valyutasini yig`ishga xarakat qilishadi. Narx-navoni umuman tartibga solib bo`lmay qoladi, narxlar oyiga 50 % dan o`sadi. Tovarlarni sotib olishda barter usulida foydalanish vujudga keladi. Pul muomalasi izdan chiqadi. Geperinflatsiya suratlari 1985 yilda Boleviyada-38000 %, 1990 yilda

Nekaraguada-8500 %, Peruda-8291 % ni tashkil etgan. 1991 yilda SSSR parchalanib ketgandan so`ng, sobiq ittifoqdosh respublikalarda xam geper inflatsiya ro`y berdi. O`zbekistonda esa 1994 yilda inflatsiya o`z cho`qqisiga chiqib 1282 % ni tashkil etgan. O`zbеkistondagi inflyatsiya bu mustakil hzbеkiston zaminida vujudga kеlgan inflyatsiya emas. Tarixan bu inflyatsiya sobik SSSR da yuzaga kеlgan. Bu inflyatsiyaning umumiy iktisodiy sababi davlat boshkaruvida iktisodga nisbatan siyosatga kup e'tibor bеrganidadir. Natijada ishlab chikarish sur'tlari tushib kеtdi. Tovar kamyobligi yashirin jarayon bulib, tovarlarni ishlab chikarish uchun kup xarajat qilinsada (xom-ashyolarning narxi yukoriligi tufayli) tovarlar past bahoda sotilgan. Farq davlat byudjеtidan koplana borgan. 1992 yilning boshidan erkin baholarga utish natijasida (oziq ovqat va yoqilg`i rеsurslardan tashqari) inflyatsiya yuzaga otilib chiqdi va tеz sur'atlar bilan rivojlanib kеtdi.

Inflyatsiya jarayoni ikkita asosiy yo'nalishda rivojlanishi mumkin. Agar talab yo'nalishi bo'yicha makroiqtisodiy nomutanosiblik narxlarning doimiy oshib borishi bilan ifodalangan bo'lsa, inflyatsiya ochiq deb hisoblash kerak. Bunga davlat tomonidan narxlarni universal nazorat qilish bilan birga kelganda inflyatsiya bostiriladi.

Inflyatsiya makroiqtisodiy hodisalar toifasiga kirganligi sababli milliy iqtisodiy narx indekslarining o'sishi bilan tavsiflanadi. Shu bilan birga, har qanday rivojlangan davlat iqtisodiyotida muayyan tovar bozorlarida narxlar pasayganda (yoki hech bo'lmaganda ularning o'sishi sekinlashganda) vaziyatlar yuzaga keladi. Nega bunday bo'lmoqda? Faqat bitta tushuntirish mavjud - mo''tadil ochiq inflyatsiya bozor mexanizmlarini yo'q qilmaydi. Ular ishlab chiqarishni kengaytirish va etkazib berishni rag'batlantiruvchi, sarmoyalarni jalb qilib ishlashda davom etadilar. Agar shunday bo'lsa, inflyatsiyaga qarshi kurash juda qiyin bo'lsa ham, haligacha umidsiz emas.

Inflyatsiyaning ushbu shakli mexanizmlari orasida, birinchi navbatda, iste'molchilar va ishlab chiqaruvchilar psixologiyasining deformatsiyasi bilan bog'liq bo'lgan birini ajratib ko'rsatish mumkin. Inflyatsiya sotib oluvchining psixologiyasida chuqur, tub o'zgarishlarni keltirib chiqarmoqda. Narxlarning doimiy o'sishiga duch kelganida, u asta-sekin fikrga o'rganib qoladi: tovarlar va xizmatlar hech qachon narxga tushmaydi va savol ularning narxini qanday ko'tarilishini to'g'ri taxmin qilishdir. Ular bunday prognozlarga moslashadi (moslashtirilgan inflyatsion kutish), iste'molchining daromadini qaysi qismini joriy iste'molga sarflashi va qaysi tejash kerakligi to'g'risida qaror qabul qiladi.

Hech bo'lmaganda o'zlarining turmush darajasini saqlab qolishga xaridor xaridor hozirgi talabni tejashga ziyon etkazishi aniq. Aytgancha, iqtisodiyotimizda ro'y berayotgan voqealar, bu erda moslashuvchan kutish inflyatsiya mexanizmining etakchi bo'g'ini bo'lgan chinakam iste'molchilar paranoyasi va shoshilinch talabning to'siqsiz ko'tarilishining asosiy sabablaridan biriga aylandi. Ishlab chiqaruvchilar va savdogarlar yuqori narxlarni hisoblab, vaqt o'tishi bilan yanada yuqori narxlarda sotishga umid qilib, sotishni sekinlashtiradilar, mahsulotni yashiradilar.