Inersiya kuchi-"u baribir mavjud"MI?

---

INERSIYA KUCHI–“U BARIBIR MAVJUD”MI? 
 
Telyayev S.K. 
[e-mail] 
 
Nyutonning harakat qonunlari bajariladigan sanoq sistemalar – inersial sanoq 
sistemalar (ISS) deb ataladi. Uzoq vaqtlar davomida bunday sanoq sistema sifatida Yer bilan 
bog‘liq sistema qo`llanilar edi. Biroq, 1851 yilda fransuz fizigi Fuko o‘tkazgan tajriba 
Yerning o‘z o‘qi atrofida aylanishi natijasida unda tezlanish paydo bo‘lishini va shu sabab u 
bilan bog‘liq sanoq sistema inersial bo‘lmasligini ko‘rsatdi. Endi inersial sanoq sistema 
sifatida, katta aniqlik bilan, Quyosh yoki olis yulduzlar bilan bog‘liq sanoq sistemalarni 
ishlatish kerak bo‘lib qoldi.Ammo Quyosh yoki yulduzlarga bog‘langan sanoq sistemalarga 
nisbatan mexanik harakatni qarab chiqish amalda juda noqulaydir.Aksincha mexanikaning 
ba’zi masalalarini tezlanishga ega bo‘lgan sanoq sistemalarga nisbatan qarab chiqish ancha 
qulaylik tug‘diradi. 
Xo‘sh, qanday qilib Nyuton qonunlarini tezlanish bilan harakat qilayotgan sanoq 
sistemalarda qo‘llash mumkin? Biroq, shu narsa muhimki,har qancha o‘zgartirish 
kiritmaylikbunday sistemalarda uning barcha qonunlarni bir xilda bajarilishini ta’minlab 
bo‘lmaydi. Eslatib o‘tish joiz, Nyutonning qonunlari ichida eng ahamiyatlisi bu–ikkinchi 
qonundir. Shu qonunni tezlanish bilan harakatlanayotgan sanoq sistemalarda shaklan saqlab 
qolish uchun quyidagi tushunchalarni kiritamiz:
1. 
Noinersial sanoq sistemalar(NSS).
Noinersial sanoq sistemalar – inersial sanoq sistemalarga nisbatan tezlanuvchan 
harakat qilayotgan jismlar bilan bog‘langan sanoq sistemalardir. Bunday sistemalarda 
bevosita Nyuton qonunlari bajarilmaydi. 
2. 
Inersiya kuchlari. 
Bu kuchlarning real kuchlarga hech qanday aloqasi yo‘q. To‘rt xil fundamental 
ta’sirlashuv (gravitatsion, elektromagnit, kuchli, kuchsiz) natijasida paydo bo‘ladigan to‘rt xil 
ta’sir kuchlarining hech biriga inersiya kuchlarini kiritish mumkin emas. Bu kuchlar 
jismlarning o‘zaro ta’sirlashuvidan paydo bo‘lmaydi. Demakki, NSSda inersial kuchlar 
uchun Nyutonning uchunchi qonuni bajarilmaydi.
Endi eng sodda misolda noinersial sanoq sistemani va inersial kuchlarni qarab 
chiqaylik.
Aravacha polida 
massali brusok turibdi. Aravacha poli va brusok shunchalar 
silliqki, ular orasidagi ishqalanish kuchi inobatga olinmasa ham bo`ladi. Arvacha 
Ox 
o‘qi 
bo‘ylab
𝑎𝑎⃗
(
|
𝑎𝑎⃗
| =
𝑎𝑎
𝑎𝑎
)
tezlanish bilan harakat boshladi. Bunda Yer bilan bog‘langan inersial 
sanoq sistemada brusokka ta’sir qiladigan barcha kuchlar muvozanatlashgan va brusokning 
tezlanishi
(
𝑎𝑎
𝑏𝑏
) 
nolga teng.

---

Endi xuddi shu brusok harakatini aravacha bilan bog‘langan NSSda qarab chiqaylik. 
Bu sistemada ham brusokka ta’sir qiluvchi natijaviy kuch 0 ga teng. Lekin bu 
sistemadabrusok 
−𝑎𝑎⃗
(
𝑎𝑎
𝑏𝑏
=
−
|
𝑎𝑎⃗
|)
tezlanish bilan harakatlanmoqda.
Nyutonning ikkinchi qonuni bajarilishi uchun tabiatan sun’iy bo‘lgan kuch kiritamiz. 
Mana shu kuch inersiya kuchidir. Bu kuch sanoq sistema noinersialligidan kelib chiqqanligi 
uchun unga hech qanday aks ta’sir kuchi mavjud bo‘lmaydi. Inersiya kuchini miqdor 
jihatdan tavsiflash uchun NSS Nyutonning ikkinchi qonuni quyidagicha yozamiz: 
(1) 
bu yerda 
– inersiya kuchi.
Bu kuchning ifodasi shaklan Nyutonning ikkinchi qonuniga o‘xshasa-da, mazmunan
farq qiladi. Nyutonning ikkinchi qonuni 
(2)
ko‘rinishda yozish sabab va oqibatning to‘g‘ri ketma-ketlikda bayon qilinishiga imkon 
beradi: (2)- va (1)-ifodalardan ko‘rinib turibdiki inersial sanoq sistemalarda