Industrial iqtisodiyot

9.2. Kadrlar, ularning tarkibi 
Kadrlar (xodimlar)
– bu muayyan kasbni egallash bo‘yicha 
tayyorgarlikni o‘tgan, amaliy tajriba va mehnat ko‘nikmasiga ega bo‘lgan 
ishlab chiqarish sohasida ish bilan band bo‘lgan kishilardir.
40
Kadrlarga bo‘lgan talabni aniqlash, ularni tayyorlash va qayta 
tayyorlash, ulardan oqilona foydalanish, kadrlarning mehnati bo‘yicha 
rejalashtirish 
va 
hisobga 
olish 
va 
boshqa 
yo‘nalishlar 
bilan 
mujassamlashtirish uchun xodimlarni guruhlarga ajratish kerak bo‘ladi, ya’ni 
tasniflash zarur. 
Sanoat xodimlari quyidagicha tasniflanadi
41
: 
1. Ishlab chiqarish jarayonida bajaradigan funksiyalariga binoan 
personal oltita kategoriyaga bo‘linadi: ishchilar (asosiy va yordamchi), 
muhandis-texnik xodimlar, xizmatchilar, kichik xizmat ko‘rsatuvchi 
personal, shogirdlar, qorovullar. 
2. Faoliyat turining xarakteriga binoan xodimni u yoki bu kategoriyaga 
kiritishga uning ma’lumoti emas, balki egallab turgan lavozimi asos bo‘la 
oladi. 
3. Texnologik jarayonda ishchilarning ishtiroki tamoyili bo‘yicha: 
mahsulot ishlab chiqarishda ishtiroki bo‘yicha ishchilar asosiy va qo‘shimcha 
ishchilarga bo‘linishadi, muhandis-texnik xodimlar esa – rahbarlar, 
mutaxassislar va texnik ijrochilarga bo‘linishadi. 
4. Ishlash muddati bo‘yicha: doimiy, mavsumiy va vaqtinchalik 
xodimlarga bo‘linadi. 
Moddiy ishlab chiqarishning barcha xodimlari ikki guruhga bo‘linadi: 
1) asosiy faoliyatda band bo‘lgan personal (sanoat-ishlab chiqarish 
personali) 
2) asosiy bo‘lmagan faoliyatda band bo‘lgan personal yoki boshqa 
personal: ushbu kategoriyaga korxona tarkibiga kiruvchi nosanoat 
tashkilotlarining personali kiradi. 
Ishlab chiqarish tarkibi o‘ta murakkab bo‘lgan sharoitlarda mehnat 
xarajatlarini aniq hisobga olish va boshqarish imkoniyatlari cheklangan 
bo‘ladi. Shu sababdan, ishchi-xodimlarni asosiy mahsulot ishlab chiqarishda 
ishtiroki darajasidan kelib chiqib 5 guruhga bo‘linadi: 
1. “A” kategoriyasi - korxona ishlab chiqarishining asosiy maqsadi 
bo‘lgan mahsulotni bevosita ishlab chiqarishda qatnashuvchi ishlab chiqarish 
40
Ортиқов А. «Саноат иқтисодиёти». Ўқув қўлланма. – Т.: ТДИУ, 2006 – Б.117. 
41
https://studlib.info/proizvodstvo/1810835-klassifikaciya-rabotnikov-predpriyatiya/ 

---

158 
ishchilari. 
2. “B” kategoriyasi – “A” kategoriyasi ishchilarining ish joylariga 
bevosita xizmat ko‘rsatuvchi yordamchi ishchilar. Ularga – sozlovchilar, 
nazoratchilar, kranchilar, ishlarni taqsimlovchilar va bevosita ishlab chiqarish 
uchastkalarida band bo‘lgan yordamchi ishchilar. 
3. “Ca” kategoriyasi – mehnat vositalari (instrument, jihozlar, 
texnologik uskunalar)ni yaratish, ta’mirlash va ularga xizmat ko‘rsatish bilan 
band bo‘lgan ishchilar. 
4. “Cb” kategoriyasi – “B” kategoriyasidagi ishchilarning ishlarida 
band bo‘lgan ishchilar, lekin “Ca” kategoriyasi ishchilarining ish o‘rinlariga 
bevosita xizmat ko‘rsatuvchilar. 
5. “D” kategoriyasi – umumzavod xizmatlari (laboratoriya, aloqa va 
boshq.) ishchilari. 
Tarmoq va korxona faoliyatini rejalashtirish va tahlil etishda, ayniqsa 
mehnat unumdorligini hisoblash, o‘rtacha ish haqini aniqlash, kadrlar 
qo‘nimsizligini aniqlash uchun xodimlarning o‘rtacha soni ko‘rsatkichi ko‘p 
ishlatiladi. 
Kadrlar salohiyatini miqdoriy baholash bilan birgalikda ularni sifat 
jihatdan ham tavsiflash kerak bo‘ladi. Bu jihatlar xodimlarning professional 
va malakaviy fazilatlari bilan belgilanadi. Bu borada, birinchi o‘rinda 
«mutaxassislik», «ixtisoslik», «malaka» degan tushunchalar yuzaga keladi.