Industrial iqtisodiyot

10-BOB. SANOAT ISHLAB CHIQARISHINING ASOSIY FONDLARI 
VA ISHHAB ChIQARISH QUVVATLARI 
 
Tayanch atamalar va iboralar
: asosiy ishlab chiqarish fondlari, aktiv 
asosiy ishlab chiqarish fondlari, passiv asosiy ishlab chiqarish fondlari, 
asosiy fondlar tuzilmasi, jismoniy eskirish, ma’naviy eskirish, amortizatsiya, 
amortizatsiya ajratmalari, amortizatsiya fondi, fond qaytimi, fond sig‘imi, 
ekstensiv foydalanish koeffitsiyenti, intensiv foydalanish koeffitsiyenti, 
ishlab chiqarish quvvati. 
Reja: 
10.1. Asosiy fondlarning iqtisodiy mohiyati va ahamiyati, tarkibi va 
tuzilishi
10.2. Asosiy fondlarni baholash
10.3. Asosiy fondlarning eskirishi va amortizatsiyasi
10.4. Asosiy fondlardan foydalanish ko‘rsatkichlari
10.5. Ishlab chiqarish quvvatlari va ulardan foydalanishni yaxshilash 
yo‘llari 
 
10.1. Asosiy fondlarning iqtisodiy mohiyati va ahamiyati,
tarkibi va tuzilishi 
Mamlakatning 
qudrati, 
iqtisodiy-ijtimoiy 
rivojlanishi, 
jamiyat 
a’zolarining moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini to‘laroq qondirish shu 
mamlakat resurslari, ayniqsa, asosiy va aylanma fondlarining miqdori va 
sifati bilan belgilanadi. Mamlakat va uning sanoati, boshqa tarmoqlari, 
korxona (firma)lari qanchalik ko‘p resurslarga ega bo‘lsa, u shunchalik 
qudratli va rivojlangan bo‘ladi. Agar u ana shu resurslardan to‘la-to‘kis, 
oqilona foydalana olsa, albatta buyuk davlatga aylanadi. 
Sanoat ishlab chiqarishi faoliyatida asosiy fondlarning alohida o‘rni 
bor. Chunki ularsiz birorta ishni bajarish, xizmat ko‘rsatish va mahsulot 
ishlab chiqarish mumkin emas. Ma’lumki, har qanday ishlab chiqarish 
jarayonida mehnat buyumlari, mehnat qurollari (mehnat vositalari) va inson 
mehnati ishtirok etadi. Mehnat buyumlariga xomashyo, asosiy va yordamchi 
materiallar, yarim tayyor mahsulotlar, yoqilg‘i, elektr quvvati, ta’mirlash 
uchun ehtiyot qismlar va h.k.lar kiradi. Mehnat vositalariga mashina va 
mexanizmlar, asbob-uskunalar, yuk tashuvchi va uzatuvchi vositalar, 
kompyuter va laboratoriya anjomlari, bino va inshootlar kiradi. 
Mehnat buyumlari va vositalarining birgalikda qiymat shaklida 
ifodalanishi ishlab chiqarish fondlarini tashkil etadi. Ular ishlab chiqarish 
jarayonida qatnashish roliga ko‘ra asosiy va Aylanma fondlarga ajratiladi. 
Mehnat qurollari asosiy fondlarni, mehnat buyumlari esa aylanma fondlarni 
tashkil etadi. 

---

173 
Asosiy ishlab chiqarish fondlari deb ishlab chiqarish jarayonida uzoq 
davr bevosita va bilvosita qatnashadigan, moddiy boyliklar yaratishda 
ishtirok etadigan hamda tabiiy shaklini saqlagan holda o‘z qiymatini 
tayyorlanayotgan mahsulotga asta-sekin, o‘tkazib boradigan mehnat 
vositalariga aytiladi
44
. Ular ish bajarishda, xizmat ko‘rsatishda va mahsulot 
ishlab chiqarishda qatnashadilar. Ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirish 
uchun sharoit yaratadilar. Mehnat buyumlari va tayyor mahsulotlarni saqlash 
va ularni bir o‘rindan ikkinchi o‘ringa tashish kabi ishlarni bajarish uchun 
xizmat qiladilar. 
Asosiy fondlar ulardan foydalanish maqsadiga ko‘ra ishlab chiqarishda 
bevosita va bilvosita qatnashishiga qarab, ishlab chiqarish jarayonida 
qatnashadigan va qatnashmaydigan fondlarga ajratiladi. 
Ishlab chiqarishda qatnashadigan asosiy fondlarning maqsadi moddiy 
boyliklar yaratishda ishtirok etishga qaratilgan bo‘lsa, ishlab chiqarishda 
qatnashmaydigan asosiy fondlarning maqsadi xodimlarning moddiy va 
madaniy ehtiyojlarini qondirishdan iboratdir. 
Sanoatning asosiy fondlari mamlakat milliy boyligining muhim 
qismini tashkil etib, bu ko‘rsatkich mustaqillik yillarida yildan yilga oshib 
bormoqda. 1995-2015 yillar mobaynida sanoatning asosiy fondlari 576 marta 
o‘sdi. O‘zbekiston Respublikasi sanoatining jami asosiy ishlab chiqarish 
fondlari qiymatining dinamikasini quyidagi jadvalda ko‘rish mumkin. 
9- jadval