Industrial iqtisodiyot

15.2. Baho tushunchasi va uning funksiyalari
15.3. Bahoning turlari va tarkibi 
 
15.1.Baho - bozor munosabatlarining iqtisodiy kategoriyasi sifatida 
Baho bozor kategoriyasi bo‘lib, tovarlar ayirboshlanganda yuz 
beradigan munosabatlarni anglatadi. Oqilona, ilmiy jihatdan asoslangan baho 
va baholash iqtisodiyotning ilmiy va amaliy vositalaridan biri hisoblanadi. 
Baho siyosati - bu davlatning iqtisodiy siyosati va iqtisodiy 
strategiyasining muhim ajralmas qismidir. Shu sababli ijtimoiy-iqtisodiy 
taraqqiyotni jadallashtirishda, mehnatkashlarning tashabbusi va omilkorligini 
rivojlantirishda baho belgilash siyosati alohida o‘rin egallaydi. Bahoni 
xo‘jalik mexanizmi va o‘zini o‘zi pul bilan ta’minlashning ko‘tarib turuvchi 
ustuni deyish mumkin. Jamoaning va ayrim xodimning daromadlari, ular 
iqtisodiy manfaatlari narxning, ya’ni bahoning to‘g‘ri belgilanishiga 
bog‘liqdir.
68
Baho bamisoli barometr kabi bozor holatini ko‘rsatib turadi, u pasayib 
ketsa, tovar bozori kasodga uchraydi, tovar nafsiz bo‘lib, uni boshqa tovar 
bilan almashtirish yoki uning sifatini yaxshilash zarurligi kun tartibiga 
qo‘yiladi.
Baho pul muomalasi holati, kreditlash samaradorligi va iqtisodiyotning 
moliyaviy sog‘lomligi bilan bog‘liq. Davlatning, korxona (firma) lar va 
ularda ishlovchilarning, umuman aholining o‘zaro rejali bog‘lanishi baho 
yordamida amalga oshiriladi, ijtimoiy resurslardan foydalanish ta’minlanadi, 
yalpi ichki mahsulotni hisobga olish va taqsimlash amalga oshiriladi. Bahoni 
tovar qiymati belgilaydi, ammo bozor iqtisodiyoti sharoitida u aniq 
qiymatdan yuqori yoki kam bo‘lishi mumkin, bu esa bozordagi o‘sha 
mahsulotga bo‘lgan talab va taklifga bog‘liq bo‘ladi. Tovar bahosining 
darajasi, Shuningdek, tovarning ijtimoiy foydaliligi darajasi va boshqa 
tovarlar o‘rnini bosa olishi, muomaladagi pulning xarid quvvatiga ham boqliq 
bo‘ladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida baho yordamida korxonalar ishlab 
68
Ортиқов А. «Саноат иқтисодиёти». Ўқув қўлланма. – Т.: ТДИУ, 2006 – Б.194. 

---

238 
chiqarishini tashkil etishning asosiy muammolaridan biri, nima ishlab 
chiqarish foydali ekanligini hal etadi. Baho tovar taklifi, aholining to‘lov 
qobiliyati, ishlab chiqarish resurslarining oshib yoki kamayib ketishi 
to‘g‘risida korxona egalariga axborot beruvchi vosita hamdir. Bahoning yana 
bir vazifasi qiymat o‘lchovidir, bunda qilingan xarajatlar va olingan natija 
ma’lum bir narx yordamida hisob-kitob qilinadi. 
Xo‘jalik yuritish amaliyotida esa bahoga muhim iqtisodiy vosita, dastak 
deb qaraladi. Ma’lumki, qiymat ishlab chiqarish kategoriyasi bo‘lib, ishlab 
chiqarishdagi mehnat sarflanishi bilan bog‘liq munosabatlarni ifoda etadi. 
Tovarning yaratilishida moddiylashgan va jonli mehnat sarf etiladi. Ularning 
majmuasi qiymatdir. Ammo qiymat har qanday mehnat sarfi emas. Qiymat 
tovarni yaratishga ketgan ijtimoiy zarur mehnat sarfi, aniqrog‘i ehtiyojni 
qondira olgani sababli bozorda tan olingan mehnat sarfidir, chunki 
mehnatning bir qismini, agar u kerakli bo‘lmasa, bozor inkor etadi va shu 
qismi qiymatni yaratishda ishtirok etmaydi. Muayyan baho sharoitida 
ko‘proq foyda olish uchun xarajatlarni kamaytirish zarur. 
Baholar tovar-pul munosabatlari muomalasining shakli va realizatsiya 
qilinadigan mahsulot turiga ko‘ra farqlanadi. Ammo bahoning turlari bir biri 
bilan o‘zaro bog‘liq bo‘lib, ular yagona tizimni tashkil etadi. Mazkur 
tizimning muhim elementlari quyidagilardir: 
a) ulgurji baholar. Ular firmalar o‘z mahsulotlarini katta hajmda boshqa 
firmalarga 
yoki 
vositachilarga 
va 
ulgurji 
savdo 
tashkilotlariga 
sotayotganlirida qo‘llaniladi. Ulgurji baho korxonalarga ishlab chiqarish 
xarajatlarini qoplashni, zarur foyda olishni ta’minlab berishi zarur; 
b) chakana baholar. Ulardan tovarlarni bevosita iste’molchilarga 
sotishda foydalaniladi. Bu baholarga davlat savdosi, xususiy mulk egalari 
do‘konlari va bozorda yuzaga kelayotgan baholar kiradi. Chakana baho 
darajasi aholining real daromadlari bilan belgilanadi.
c) xarid baholari qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining davlat tomonidan 
sotib olinishida ishlatiladi.
d) dunyo baholari xalqaro savdo munosabatlarida qo‘llaniladi. 
Baholar tovar ishlab chiqarishning rivojlanishiga o‘z vazifalari orqali 
ta’sir etadi. Bozorda turli mehnat sarflari umumiy, ya’ni ijtimoiy zarur 
mehnat sarfiga keltiriladi va shu sarfning pulda ifodalanishi bahoni hosil 
qiladi. Bozorda sotuvchi bilan xaridor o‘rtasidagi iqtisodiy munosabat 
bo‘lganidan narxning shakllanishida har ikki tomon ishtirok etadi. Xaridor 
deganda, biz tovar va xizmatlarni iste’mol etuvchilar – fuqarolar, ishlab 
chiqarishni yurgizish uchun resurslarni sotib oluvchi firmalarni tushunamiz. 
Baholarning shakllanishida tovarni ishlab chiqarishdan tortib, iste’molga 
yetgungacha bo‘lgan mehnat sarflari ishtirok etadi. Jamiki xarajatlar baho 
tarkibiga kiradi.
Bahoni shakllantiradigan asosiy omillar esa quyidagicha: 

---

239 
1. Iqtisodiy xarajat darajasi; 
2. Tovarlarning naflilik darajasi; 
3. Tovarga bo‘lgan talab va uning taklifi; 
4. Raqobat shakllari va usullari; 
5. Tovarni iste’mol qilish vaqti. 
Raqobat cheklangan bozorlarda (sof monopoliya, monopolistik raqobat, 
oligopoliya) ishlab chiqaruvchilarning o‘rni bozor narxlarini belgilovchi 
muhim omillardan hisoblanadi. Monopoliya sharoitida bozorda bir turdagi 
mahsulotlar taklif qilinishi sababli baho ustidan to‘liq nazorat amalga 
oshiriladi. Bu degani monopolist ishlab chiqaruvchilarning narx belgilashdagi 
hukmronligi, iste’molchi daromadlari cheklangani bo‘lib, to‘qnash keladi. 
O‘rnini bosuvchi tovarlarning mavjudligi ham ularning baho belgilashdagi 
mutlaq imkoniyatini cheklaydi. Bahoning shakllanishini quyidagicha 
ifodalash mumkin: