Industrial iqtisodiyot

 
3-mavzu. Sanoat tarmoqlari to’zilmasi va tarkibiy siljishlar (4soat) 
 
Reja: 
1.To’zilma siyosati, uning mohiyati va axamiyati.
2.Ijtimoiy mehnat taqsimoti va sanoat tarmog'ining shakllanishi.
3.Sanoatning tarmoq to’zilmasi va uni belgilovchi omillar. 
 
1. To’zilma siyosati, uning mohiyati va axamiyati. 
Tarkibiy siyosati haqida mulohaza yuritishdan oldin, strukturaning o’zi nima 
ekanligini bilib olishimiz zarur. 
Tarkibiy lotincha, «struktura» so’zidan olingan bo’lib, narsalar tarkibiy 
qismlarining o’zaro bog’liq ravishda joylashishini, to’zilishini bildiradi. 

---

Tarkibiy siyosatining mohiyati sohalarning to’zilmaviy jihatlarini belgilab 
berish, yo’lga solib turishdan iboratdir. Ana shu nuqtai nazardan mustaqillikning 
o’tgan davri uchun va 2016-2020 yillarga mo’ljallangan iqtisodiy siyosatning 
yo’nalishi va xususiyatlari doirasida belgilangan milliy iqtisodiyot strukturasida 
progressiv o’zgarishlarni amalga oshirish, tarmoqlararo va tarmoq ichki 
mutanosibliklarini takomillashtirish, fan-texnika taraqqiyotini belgilovchi sohalarni 
ustuvor rivojlantirishni davom ettirish vazifasi muhim ahamiyatga molikdir.
Davlat strategiyasiga muvofiq ijtimoiy ishlab chiqarish va jumladan, sanoat 
strukturasini izchil tarzda takomillashtirish ko’z ilg’aydigan istiqbolda 
quyidagilardan iborat bo’lishi mumkin: 

xalq xo’jaligi va uning yetakchi tarmog’i bo’lgan sanoatni balanslashtirilgan 
tarzda va izchil rivojlantirish; 

iqtisodiyotni, xususan, sanoatni modernizatsiyalash va ishlab chiqarishni 
diversifikatsiya qilish yo’liga o’tkazish, uning samaradorligini oshirish, moddiy, 
mehnat va moliyaviy resurslar iste’molini ratsionallashtirish, ularni har tomonlama 
tejash;

iqtisodiyotning, jumladan, sanoatning ijtimoiy yo’nalishini yanada 
kuchaytirish, milliy iqtisodning aholi farovonligini oshirish bilan bog’liq bo’lgan 
xilma-xil vazifalar tomon yanada chuqurroq burilishini ta’minlash lozim. 
Bir butun qismlarning muayyan o’zaro aloqasi, bir-biriga nisbatan joylashuvi 
bo’lgan strukturaning ahvolini mutanosibliklar juda ham aniq va konkret tarzda 
ifodalaydi. Iqtisodiy jarayonlarning mohiyatini chuqur bilib olish va ularni 
bashoratlar va loyihalarda tatbiq etish, ijtimoiy va shaxsiy iste’molni, fan-texnika 
taraqqiyotining, milliy iqtisodiyotning tegishli ishlab chiqarishlari va tarmoqlari 
rivoji istiqbollarini sinchkovlik bilan hisobga olish, korxonalarni zarur zahiralar 
bilan ta’minlashni mustahkamlash - ana shularning hammasi prognozlash va 
loyihalashtirish texnologiyasining eng muhim tarkibiy, to’zilmaviy qismlari bo’lib, 
ularga qat’iy rioya qilish vazifalarining mutanosibliligi, balanslashtirilganligi, 
realligi, qo’yilgan maqsadlarga erishishdagi ishonchliligi, ta’sirchanligining 
shartidir. 
O’zbekiston davlatining iqtisodiy strategiyasida xalq xo’jaligi strukturasini 
takomillashtirish, uning tarmoqlarini rivojlantirish yo’zasidan muhim topshiriqlar 
hamda bu tarmoqlarning marralari batafsil belgilab berilgan. 
Takror ishlab chiqarishning hozirgi sharoitlarida iqtisodiy o’sish iqtisodiyot 
ko’lamining o’sishi bilangina emas, balki iste’molda ham, ishlab chiqarishda ham 
strukturaviy siljishlar, ularning tezligi va samaradorligi bilan aniqlanadi. 
Tarkibni aniqlovchi siyosatni shakllantirish iqtisodiyotdagi strukturaviy 
o’zgarishlarni sifat jihatdan baholashni aniqlanishining printsipial xususiyati 
iqtisodiyotning o’sish sur’ati ko’rsatkichlarining degradatsiyasi yo’z berishi 

---

muammosini hal etishi zarurligidir, chunki ayni bir sur’atning o’zi bir necha 
tarmoqlarning turli o’sish sur’atlarida ifodalanishi mumkin. Bu bir xil bo’lmagan 
iqtisodiy va ijtimoiy oqibatlarga olib keladi. Bu muammo oqibatda u yoki bu sohaga 
ustuvorlik (afzallik) berish tizimini yaratilishini taqozo etadi. Masalan, fan-texnika 
taraqkiyotida to’liq aks etadigan sohalar ajralib turadi: yoqilg’i-energetika, 
elektronika, mashinasozliq kimyo. SHuning uchun bu tarmoqlar o’sish sur’atlari 
bo’yicha sanoat o’sishidan yuqori turishi kerak. Mashinasozlikning tarmoq 
strukturasida ham jiddiy o’zgarishlar yo’z berishi zarur. Kimyoda biotexnologiya va 
nanotexnologiyani qo’llab, nozik organik sintez mahsulotlarini ishlab chiqarish 
jadal sur’atlarda rivojlanishi zarur. 
Tarkibiy o’zgarishlarning yo’nalishi, ularning jadalligi va ko’lamini aniqlash 
muhim ish. Ayni vaqtda iqtisodiy darajasi bir xil yoki iqtisodiyotdagi struktura 
yo’nalishlari o’zgarishi o’xshash bo’lgan mamlakatlar guruhi bo’yicha tarmoqlararo 
komplekslar va ayrim tarmoqlar ishlab chiqarishi va iste’molining rivojlanishidagi 
umumiy qonuniyatlarni aniqlash - bu barcha analitik materiallar istiqbolni 
prognozlashning muhim zamini hisoblanadi. 
SHu bilan birga, struktura yo’nalishlari o’zaro muvofiqlashtirilishi keraq 
chunki rivojlanish strategiyasiga muvofiq tarmoqlararo
 
komplekslar va tarmoqlarni 
rivojlantirish uyg’unlashtirilishi zarur. 
O’zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti I. Karimovning birinchi 
chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining XIV sessiyasida qilgan 
ma’ro’zasi va keyingi chiqishlarida mamlakatimizning yangi - XXI asr boshlaridagi 
asosiy vazifalari aniq belgilab berilgan. Ularda tabiiyki, yangi asrga qadam qo’ygan 
mamlakatimizning «iqtisodiyotni isloh etish va jamiyatni o’zgartirish borasidagi 
ishlar natijasini xolis baholash» bilan birgalikda «ustuvor yo’nalishlar va bundan 
keyingi rivojlanish strategiyasini shakllantirish» masalalariga alohida e’tibor 
qaratilgan. 
Yangi asrning dastlabki yillaridagi taraqqiyot strategiyasi, jamiyatni yangilash, 
barcha sohadagi islohotlarni yanada chuqurlashtirish borasidagi faoliyat 6 ta ustuvor 
yo’nalishdan iborat. Birinchi ustuvor yo’nalish - aholini yanada kuchli ijtimoiy 
himoya qilish, ikkinchi ustuvor yo’nalish - mamlakat siyosiy va iqtisodiy hayotini, 
davlat va jamiyat qurilishini yanada jadallashtirish, uchinchi ustuvor yo’nalish - 
jamiyat ma’naviyatini yanada yuksaltirish, to’rtinchi ustuvor yo’nalish - kadrlar 
tayyorlash, beshinchi ustuvor yo’nalish - iqtisodiyotda tarkibiy o’zgarishlarni 
ta’minlash, oltinchi ustuvor yo’nalish - jamiyatdagi barqarorliq tinchliq millatlar va 
fuqarolararo totuvlikni, sarhadlarimiz daxlsizligini, mamlakatimiz hududiy 
yaxlitligini ta’minlashdan iborat. 
Ana shu ustuvor yo’nalishlardan biri iqtisodiyotda, shu jumladan, sanoatda ham 
tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish bo’lib, sanoat boshqaruvi to’zilmasini 

---

yaxshilashdan tortib korxonalarni yangilash va texnik jihatdan qayta jihozlashga, 
mamlakatning boy tabiiy va mineral xom ashyo salohiyatidan to’la, samarali 
foydalanishga, eksportga moslangan va import o’rnini bosuvchi mahsulot ishlab 
chiqaradigan quvvatlarni barpo etishga qaratilmog’i darkor. 
Iqtisodiyotni tarkibiy o’zgartirish jarayonida, ayniqsa, investitsiya dasturini 
amalga oshirish muhim ahamiyatga ega. Bu borada mamlakatda katta ishlar 
qilinmoqda. 2016 yilda asosiy kapitalga qo’yilgan investitsiyalarning 34,2 foizi 
sanoatga kiritilmoqda. Ana shu investitsiyalar asosida yangidan - yangi 
korxonalarning barcha viloyatlarda qurilayotganligi nafaqat hududlarning sanoat 
tizimini, balki ularning qiyofasini ham tubdan o’zgartirib yubormoqda. 
Respublika iqtisodiyotida, shu jumladan, sanoatda tarkibiy o’zgarishlarni izchil 
ta’minlash natijasida davlatning qudratini yanada orttirish, mamlakat mustaqilligini 
mustahkamlash, yurtni obod etish va xalqning farovonligini yanada yuqori darajaga 
ko’tarish mumkin. 
Iqtisodiy o’sish ayrim qonuniyatlar asosida sodir bo’ladi. Ba’zan uni 
harakatlantiruvchi kuch tsiklik ahamiyat kasb esa, boshqa paytlarda ekstensiv va 
intensiv omillarga boliq bo’ladi. SHubhasiz, davlatning siyosati iqtisodiy 
jarayonlarga to’g’ridan-to’g’ri ta’sir ko’rsatishi yoki jamiyatning ijtimoiy va 
iqtisodiy institutlarga ta’sir etish orqali bilvosita ta’sirga ega bo’ladi. Iqtisodiy 
o’sishning yuqori sur’atlarda sodir bo’lishi yoki sustlashuvi ayrim hollarda tsiklik 
hususiyatga emas balki aynan davlat siyosatining amalga oshirilishi bilan bog’liq 
bo’ladi.
Odatda, yuqori sur’atdagi iqtisodiy o’sish iqtisodiyotda tarkibiy 
o’zgarishlarning amalga oshirilayotgan davrga to’g’ri keladi.
Mamlakat iqtisodiyoti tarkibining ahamiyati iqtisodiyot tarmoqlari o’rtasidagi 
muvozanatni ta’minlashda, ularning samaradorligini oshirishda va barqaror 
iqtisodiy o’sishga erishishda ko’rinadi. Iqtisodiyotning tarkibiy to’zilishi 
mamlakatlar rivojlanishining xususiyatlariga bog’liq holda o’zgarib boradi. 
Iqtisodiyotdagi tarkibiy siljishlar mamlakat iqtisodiyotining barqaror o’sishini 
ta’minlashdagi muhim omillardan biri hisoblanadi. Ko’pchilik rivojlangan G’arbiy 
Yevropa davlatlari, Janubiy-SHarqdagi yangi sanoatlashgan davlatlar yuqori 
darajada iqtisodiy o’sishga iqtisodiyotidagi katta tarkibiy siljishlar hamda boshqa 
sifat jihatdan o’zgarishlar evaziga erishdilar. 
Ma’lumki, iqtisodiyotda tarkibiy siljishlarni amalga oshirish natijasida tub 
tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish mumkin. Bugungi kunda mamlakatimizda 
jadal va mutanosib iqtisodiy o’sish, chuqur tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish 
va iqtisodiyotni diversifikatsiya qilishga katta e’tibor qaratilmoqda. Birinchi 
Prezidentimiz Islom Karimov ta’kidlaganlaridek: “Mamlakatimiz iqtisodiyotini 

---

tarkibiy o’zgartirish, tarmoqlarni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik 
yangilashga doir loyihalarni amalga oshirish uchun investitsiyalarni jalb qilish 
borasida bajarilayotgan ishlar alohida e’tiborga loyiq”. 
Iqtisodiyotdagi tarkibiy siljishlarni baholashda iqtisodiyot tarkibi asosan 
tarmoq, takror ishlab chiqarish, mintaqaviy va tashqi savdo jihatidan qaraladi. 
Iqtisodiyotdagi tarkibiy siljishlar tarmoq jihatdan qaralganda, asosiy uch tarmoq: 
sanoat, qishloq xo’jaligi va xizmatlar ko’rsatish sohalarining umumiy ishlab 
chiqarishdagi ulushi yoki ushbu tarmoqlarda band bo’lgan aholi soniga qarab 
aniqlanadi. Mamlakat iqtisodiy o’sishining dastlabki bosqichlarida mazkur uch 
tarmoqning iqtisodiyotdagi ulushi jihatidan qishloq xo’jaligi ustunlik qilsa, iqtisodiy 
o’sishning keyingi bosqichlarida sanoat va yuqori iqtisodiy o’sish pallasida esa 
xizmatlar ko’rsatish sohasining yetakchilik qilishi ko’zatiladi.