|
Implantatsiya turlari. Sut emizuvchilarda implantasiyaning uch turi mavjud: sentral, ekssentral, interstisial.
Sentral implantatsiya juft tuyoqlilar, toq tuyoqlilar, tovushqonsinmonlar va boshqa hayvonlarga xos bo’lib, ularda blastosista bachadonnig shilliq qavatiga kirmaydi, uning bo’shlig’ining markazida joylashadi.
Ekssentrual implantatsiya sichqonlar , kalamushlar va boshqa qo’shoyoqlarda uchraydi. Bularda blastosista bachadoning bo’shlig’idan kirib tanasiga o’tib, implatsiya kamerasini hosil qiladi Keyinchalik o’suvchi desdual hujayralr implantasiya kamerasi bilan bachadon bo’shligi’ orasini yopadi. Embrion bachadon devorining shilliq epiteliy hujayralarini eritib ,birikturuvchi to’qimaga yetadi va implantasiya sodir bo’ladi,
Interstisial ko’rshapalaklar, qum sichqonlar va primatlarga xos bo’lib, ularda blastosista bachadon yorig’dan uning shilliq qavatini buzib birikturuvchi to’qimaga yetadi. Ularning bachadonida kripta bo’lmaydi. Sudralib yuruvchlar tuxumida sariqlik moddasi ko’p bo’ladi. Ulardan kelib chiqqan sutemizuvchilar tuxumida esa sariqlik moddasi yanada ko’proq bo’lishi kerak edi. Evolyusiya jarayonida sut emizuvchilar embrion taraqqiyoti yanada uzoqroq davom etadigan bo’ldi. Tuxumininig sariqlik moddaga boy bo’lishi fiziologik va ekologik jihatdan faqat yirik hayvonlarga xosdir. Chunki sudralib yuruvchilar mostodenazavr,diplodok,braxiazavr kabi yirik hayvonlardan kelib chiqqan. Birlamchi sutemizuvchilar uncha yirik bo’lmagan va shunga mos holda tuxumlari kichik bo’lgan. Buning sabablari quydagilar:
1. tuxumdagi sariq moddasi va qisman oqsil modda sifatida embrionga o’tadi.Bu moddalar tuxum hosil bo’lishi davrida unga yig’ladi.Bu esa tuxumdondagi tuxum hajmiga ta’sir etmaydi. Bunday tuxumlar sudralib yuruvchilar va qushlarda bo’ladi.
2.Oqsil sariqlik moddasidagi asosiy modda bo’lib qoladi. Bunday tuxumlar yomg’ir chuvalchaningi va qopchiqlilarda bo’ladi.
3. Implatsiyadan keyin embrion bachadon hisobidan oziqlanadi. Bunday oziqlanish chayonlarda, yo’ldosh sutemizuvchilarda bo’ladi. Va bachadonda embrion rivojlanishi uchun cheksiz qulay imkoniyatlar yaratiladi. Shuning uchun tuxumdondagi tuxumda oziq modda kam to’planib,tuxum kichik bo’lib qoladi.
Sutemizuvchilar bachadon tuzilishining xilma xilligi embrionning normal rivojlanishi uchun moslanishdir .Jumladan, kemuruvchilar turkumining vakillari yer sharida verlikal va gorizantal jixatidan juda keng tarqalgan bo’lib, yashash sharoitiga morfologik jixatdan yuqori darajada moslashgan. Natijada kemiruvchilarda shakl hosil bo’lish evolyusiyiyasi turli yo’llar bilan borgan. Ba’zi hayvonlarda turning saqlanib qolishi ko’payishning hisoboga amalga oshadi. Yashash sharoitiga qarab bir –biridan morfologik jixatdan farq qiladigan kemuruvchilar bachadoning tuzilishini solishtirib o’rganish ko’plab ma’lumotlar beradi. Seversov qo’shoyog’i, kichik qo’shoyoq, katta qumsichqon,turkiston kalamushi,jayra, o’rmon sichqoni va o’rmon olmaxoni 4ta oilaga kiradi.Jayra erta bahorda ko’payishga kirishadi va bolalari mart oyining oxirida indan chiqa boshlaydi, bir yilda1-3ta bo’la tug’shi munkin.
O’rmon olmaxoni bahorda uyqudan uyg’onadi va 2-4ta bola tug’adi. O’rmon sichqoni bir yilda bir necha bor ko’payib,bir martada o’rtacha 3-5 bo’la tug’adi Turkuston kalamushu har bir tug’ishda 7-9 bo’la tugi’shi munkin Seversov qo’shoyog’ o’z dushmanidan ustalik bilan yashirina oladi. Va bir yilda bir marta ko’payib,o’rtacha 3-4ta bo’la tug’adi, Kichik qo’shoyoq sekin yuguradi va bir yilada 2 marta ko’payib, har bir martada o’rtacha 1-4ta bola tug’adi. Katta qumsichqon koloniya bo’lib yashaydi va bir yilda 2-4marta ko’payib ,15tagacha tuxum qo’yishi munkin. Jayra,Seversov qo’sh oyog’i , o’rmon olmoxoni yashash sharoitiga ko’proq moslashgan bo’lib, bir yilda 1 marta ko’payadi. Ular 1tadan 4 tagacha bola tug’ushi munkin. Koloniya bo’lib yashovchi kemuruvchilar yil bo’yi ko’payib,bir tug’ushda o’rtacha 8ta bola tug’adi. Ko’payish intensivligi bachadon tuzilishiga ham bog’liq, Jayra bachadoni qin,bachadon tanasi, embrion rivojlanadigan bachadon shoxchasidan iborat. O’rmon olmaxonining bachadonini shunga o’xshash bo’lib,ularda bachadon tanasi birmuncha uzunroq bo’ladi .Agar bachadon 30mm uzun bo’lsa, bachadon tanasinig uzunlig 12mm tashkil etadi.
Kemuruvchlar bachadonning tuzilishi uning necha marta ko’ payisi va bir marta ko’payganda nechta bo’la tug’ishiga bog’liqdir.
Evolyusiya jarayonida turning saqlanib qolishi ba’zi hayvonlarda morfologik belgilarning rivojlanishi va ko’payishining intensivlashuvi bilan bog’liq. Bachadon tuzilishining o’zgarishi bunga yaqqol misol bo’ladi. Ammo bachadonning rivojlanishi aromorfoz emas. Kemuruvchilar yashab qolishi tez ko’payish yo’li bilan amalga oshagan Ayrim hayvonlarodam bachadoni bir shoxli bo’lib, ularning embrioni bachadonda yaxshi saqlanadi.hayvonlarda har xil morfologig moslanishlar bo’lgani sababli ularning bachadoni ham har xil tuzilgan. Masalan ikkta bitta bachadonli ikki shoxli, bir shoxli bachadonlar farqlanadi.
Ikkta bachadoning har bir shoxi alohida –alohida qinga ochiladi. Bunday bachadon ba’zi kemuruvchilar, ko’rshapalaklar va fillarda bo’ladi. Ayrim shoxli bachadoning shoxlari qinga ochiladigan birlashib, bitta bachadonga aylanadi. Bunday bachadon ba’zi kemiruvchilarda, ko’rshapalaklarda bo’ladi. Ko’rshapalaklarning bachadonni ikki shoxli bo’lsa ham, chap tuxumdonda yetilgan tuxum bachadonning o’ng shoxchasiga o’tishi munkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
