Individual rivojlanish biologiyasi fani zigota hosil bo’lishidan organizmning tabiiy o’limigacha bo’lgan davrining umumiy qonuniyatlarini o’rganadi

Hujayralar differensiasiyasining doimiyligi. Hujayraning determinasiya holati uning bo’linishi tufayli doimiy ravishda keyingi avlodlarga o’tadi. Hujayra differensiasiya holatining doimiyligi qanday bo’ladi? Differensiallashgan hujayra morfologik xolatini saqlab qoladi., o’z vazifalarini bajaradi. O’zgargan sharoitda bu holatlar ham o’zgaradi. Hujayra differensiasiya holatini yo’qotadi, ya’ni dedifferensiallashadi yoki boshqa halatga o’tadi. Buni transdifferensiasiya deyiladi.
Dedifferensiasiya. Agar differensiallashgan to’qimaning bir bo’lagini o’stiradigan moddalarga qo’yilsa , ular ya ngi sharoitga moslashadi. Moslanish bir becha bosqichdan iborat bo’ladi. Birinchi bosqich differensiasiya davrida hosil bo’lgan belgilarni yo’qotishidir. Masalan, sut bezi birinchi sutkada laktoza sintez qilishi to’xtaydi, keyingi 6 sutkada laktoglobulin (sut oqsili) 80%ga kamayadi. Ikkinchi bosqich yangi sharoitda yangi belgilar hosil bo’lishidir. Agar sharoit qulay bo’lsa, hujayra to’xtovsiz bo’linib ko’payadi. Ko’pchilik hujayralar differensiasiya belgilarini yo’qotip, faqat ko’payadi. Hujayraning morfologiyasi ham o’zgaradi. Agar differensiallashgan hujayralar har xil bo’lsa, sun’iy sharoitdagi hujayralar kelib chiqishidan qatiy nazar, o’xshash bo’ladi. Sun’iy sharoitdagi hujayralar 2 tipda bo’ladi: 1)fibrioblastsimon; 2)epiteliysimon. Bunday hujayralar uzoq vaqt organizmdan tashqarida, faqat ko’payish xususiyati uchun saqlangan hujayraga o’hshaydi.
Hujayraning differensiallashganligini unung boshqa hujayrani boshqaruvchilik ta’siri, ichki muhit ta’sirida ham saqlab qolishidan bilsa bo’ladi. Ba’zan bunday xususyat doimiy bo’linadigan hujayralarda kuzatiladi. Muhitni o’zgartirib, hujayra diffetrensiasiyasini kuchaytirish mumkin. Agar muhitda (aminokislota , uglevod, vitaminlar) 20% qoramol qoramol qoni zardobi qo’shilsa, hujayra intensive ko’payadi ammo differensiallashmaydi, zardob qo’shilmasa, differensiasiya sodir bo’ladi.shunday qilib, hujayra differensiasiyasini o’zgarish dedifferensisiya deyiladi.
Malignizasiya. Malignizasiya deyilganda in vivo sharoitda hujayra ko’plab belgi va hususyatlarni yo’qotadi, organizmning regulyasiya sistemasi nazoratdan chiqadi va intensive ko’payadi. Bu jarayon xromosomalarning biokimyoviy fiziologik qayta qurilishi bilan bog’liq. Shunga qaramasdan, ba’zi o’sma hujayralari differensiasiya xususyatini saqlab qoladi. Bunday hujayralardan teratomalar (teratokarsinomalar, embriokarsinomalar)da differensiasiya muammolarini o’rganish muhim ahamiyatga ega. Ba’zan malignizasiya jinsiy bezlardan boshlanadi. Bunday o’smalarni sun’iy yo’l bilan ham olish mumkin. Bunday holatda embrion varaqlari va murtak hosil bo’lishi buziladi.
Embriokarsinomalarni o’rganish tufayli in’eksoin ximer olindi. Jumladan, B.Mins labaratoriyasida embriokarsinomadan hosil bo’lgan to’qimadan nrmal ximer olindi. Bulardan hatto normal gonosit hosil bo’lishi ham mumkin. Demak, embriokarsimoma nafaqat o’sish, balki differensiasiya xususyatiga ham ega.
XX asrning 60- yillarida G.I.Abelav va uning xodimlari jigar o’smasida (gepatomda) alohida oqsil sintezlanishini kuzatdilar va uni a-fetoprotein (embrionning a-oqsili) deb nomladilar.
a-fetoprotein sut emizuvchilar va odam embrioni zardobini mahsus oqsili bo’lib voyaga etgan organizmning zardob albuminiga o’xshaydi. Dastlab uning sariqlik xaltasining ektodermal hujayrasi, keyin embrionning jigar hujayralari sintezlaydi. Tug’ilgandan keyin bu oqsil sintezi pasayadi, uchinchi hafta oxirida to’xtaydi. Voyaga etgan organizmda normal holatda bu oqsil sintezlanmaydi. Kimyoviy ta’sir tufayli gepatomga aylangan jigarda a-fetoprotein sintezi yana boshlanadi. Demak, bu modda embrion rivojlanish davrida ma’lum vazifalarni bajaradi, postembrional rivojlanish davrida bu vazifa o’zgaradi yoki boshqasi bilan almashinadi.