|
Jalǵız indekslerdiń ózgeshelikleri
Shınjırsimon, ózgeriwshen hám ózgermeytuǵın quramlı indeksler arasında málim munasábet bar. Shınjırsimon indeksler kóbeymesi ózgeriwshen tıyanaqlı indekslerge teń:
Aqırǵı dáwirdi baslanǵısh dáwir menen salıstırıwlawdan alınǵan ózgeriwshen tıyanaqlı indeksti izbe-iz tártipte hár bir keyingi dáwirler menen salıstırıwlap anıqlanǵan sonday indekske qatnası tiyisli dáwirlerdiń ózgermeytuǵın tıyanaqlı indekslerine teń: Ózgermeytuǵın tıyanaqlı indeksler baslanǵısh dáwir salıstırǵanda keyingi dáwirlerde hádiyseler ózgeriwin belgileydi.Aqırǵı dáwir ushın alınǵan ózgermeytuǵın tıyanaqlı indeksti izbe-iz tártipte hár bir keyingi dáwirler indeksine bolsaq, tiyisli dáwirlerdiń ózgeriwshen tıyanaqlı indekslerine iye bolamız :
Sonday etip, shınjırsimon, ózgermeytuǵın hám ózgeriwshen jalǵız indeksler arasında cirkulyar (dóńgelek) baylanısıwlar bar. Bul jalǵız indekslerdiń davrali (aylanba ) terisleniw ózgesheligi dep ataladı.
Qandayda bir ekonomikalıq processda júz bergen eki hádiysege tiyisli muǵdarlıq kórsetkish indeksi menen sapa kórsetkishi indeksiniń bir birine kóbeymesi real mazmunli úshinshi indeks payda etedi hám ol nátiyjelik ózgeriwdi ańlatadı. Mısalı, bazarda sotilgan ónim kólemi indeksin onıń bahası indeksine ko'paytirsak, satıwshılardıń tabısı yamasa qarıydarlardıń ǵárejeti indeksine iye bolamız :
Jalǵız indekslerge tán bul ózgeshelik faktorlardıń terisleniw ózgesheligi dep ataladı. Jalǵız indekslerge tán taǵı bir zárúrli ózgeshelik sonnan ibarat, olardıń formulasında bazis hám ámeldegi dáwirler ornın almastırılsa, ol halda jańa hám eski indeksler teris muǵdarlar sıyaqlı óz-ara (bir- birine) koefficientte boladı.
Jalǵız indekslerdiń bul ózgesheligi olardıń waqıt boyınsha terisleniw ózgesheligi dep ataladı.
Ámeldegi hám bazis dáwirlerde indekslashtirilayotgan kórsetkishlerdiń bahaları ózgermeytuǵına, jalǵız indeks, qanday hádiyse - nátiyjelik yamasa faktor esaplanishidan qat'i názer, mudamı birge teń boladı, yaǵnıy hádiyselerde ózgeris joq ekenligin belgilengenler etedi:
Indekslerdiń bul ózgesheligi áyne birdey bolıw ózgesheligi dep júritiledi.Aqır-aqıbetde, indeksler qanday ólshew birlikler qollanıwına baylanıslı emes, sonday eken, bir ólshew birligi basqası menen almastırılsa, bul hal indekske tásir etpeydi. Bul ózgeshelik indekslerdiń bir ólshemlik ózgesheligi dep ataladı.
Bul indeksler quramalı hádiyse ózgeriwinde ayırım elementler teń saldamlıdorlikda qatnasadı degen ilimiy gipotezaga tiykarlanadı.salmaqsiz indekslerdi dúziwdiń eki usılı bar, olar ápiwayı ortasha muǵdar hám ápiwayı agregat túsinikleriniń qollanıwına tiykarlanadı. Bul usıllar menen salmaqsiz ulıwma bahalar indeksin dúziw mısalında jaqınnan tanısıp shıǵamız.
Birinshi usılda ortasha baha indeksi jalǵız baha indekslerinen esaplanǵan ápiwayı ortasha muǵdar formasında dúziledi. Kóbinese ol ápiwayı arifmetik ortashaǵa tiykarlanadı.
Bul indeksti birinshi márte italyan ekonomistsi Djon Rinaldo Karli 1751 jılda, Italiyada, vino hám zeytun mayı bahalarınıń 1500-1750 jıllarda artıwın anıqlawda qollaǵan. Sol sebepli onı Karli indeksi dep júritiledi. Ápiwayı ortasha arifmetik indekstiń alternativ variantı retinde ápiwayı ortasha garmonik indeksti qaraw múmkin: salmaqsiz ulıwma indekslerde ayırım hádiyseler teń saldamlıdorlikda alınadı.
Jalǵız indekslerden esaplanǵan ápiwayı arifmetik ortasha indeks Karli indeksi dep ataladı
ańlatpa milliy valyuta (swmning) satıp alıw qudıreti qanday ózgeriwin anıqlaydı. Sonıń ushın formuladan swmning satıp alıw qudıreti indeksleri tiykarında bahalardıń ortasha ózgeriwin anıqlawda paydalanıw múmkin.salmaqsiz ortasha indekslerdiń taǵı bir túri ápiwayı geometriyalıq ortasha indeksler bolıp tabıladı: yamasa 99, 93 %. Bul indekske baha úlken muǵdarda asqan (60 %) ǵalı kúshsiz tásir etedi,negizinde Karli indeksine sezilerli tásir etken edi.Ápiwayı ortasha geometriyalıq indeksti ingliz ekonomistsi Uil'yam Stenli Jevons 1863 jılda usınıs etken.
Ápiwayı agregat indeks formasında ulıwma baha indeksi ámeldegi bahalar jıyındısın bazis bahalar jıyındısına bolıwdan ónim boladı :
Bul indeksti frantsuz finanschisi Sharli Dyuti 1738 jılda qollaǵan.
Tiykarınan ol jalǵız indekslerdi bazis bahaları menen tartıp alınǵan vaznli indeks bolıp tabıladı:
ápiwayı
Barlıq salmaqsiz indeksler óz-ara baylanısıwdı ańlatiwshı sistemadan indekslashtirilayotgan hádiyselerdi ajıratıp, bólek alıp qaraǵanda olar dinamikasında gúzetiladigan sap ózgerislerdi muǵdaran bahalaydı. Olar predmetlik ózgeshelikine,ekonomikalıq mániske iye. Biraq hár qanday sharayatta hámme salmaqsiz indeks túrlerinen paydalanıp bolmaydı. Mısalı, ápiwayı agregat indeksti túrli jınslı ónimler fizikalıq kólemi ózgeriwin anıqlawda qollap bolmaydı, sebebi olar salıstırıwlamalik, umumo'lchovlik ózgeshelikine iye emes. Bunday sharayatta geometriyalıq ortasha indekslerdi qóllaw tıyanaqlı bolıp tabıladı. Hádiyseler turaqlılıǵındı anıqlaw maqsetinde indekslerdi túrli sırtqı kúshler, atap aytqanda máwsimiy, ǵayrıtabiiy sharayat tásirinen chetlanib esaplaw zárúriyatı tuwılǵanda geometriyalıq ortasha indeksler júdá qol keledi. Ulıwma salmaqsiz indekslerdi qısqa waqıt dawamında hádiyselerde gúzetiletuǵın ózgerislerdi shamalaw quralı retinde qóllaw múmkin.
Garmonik ortasha indeks - teris jalǵız indekslerge tiykarlanadı Geometriyalıq ortasha indeks Jevons indeksi dep ataladı.
Ólshewles bolmaǵan hádiyseler ózgeriwin anıqlawda qóllaw orınlı bolıp tabıladı.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
