Immanuil Kant

KANT  IMMANUIL 
(1724-1804)
Germaniyalik mutafakkir Immanuil Kant Kyonigsberg shahrida hunarmand usta oilasida tug‘ilib o‘sdi. U oiladagi 9 nafar farzandning to‘rtinchisi bo‘lgan. Kant bolalik va o‘smirlik chog‘larida tez-tez kasalga chalingani sababli nimjon, jizzaki hamda vahimachi edi.
1745 yilda u Kyonigsberg universitetining ilohiyot fakultetini tamomlagan. 1755 yildan to 1797 yilgacha shu yerda metafizika, mantiq, axloqiy falsafa, fizika, riyoziyotdan dars bergan. Umrining oxirigacha bo‘ydoq o‘tgan. 57 yoshida «Sof tafakkur tanqidi» deb nomlangan asosiy asarini yozib tugallagan. 
Uning quyidagi asarlari ma’lum: «Osmonning umumiy tabiiy tarixi va nazariyasi» (1755), «Mantiq» (1800), «Amaliy mantiq tanqidi» (1788), «Antropologiya» (1798). Bular Kantning eng yirik va mashhur asarlari sirasiga kiradi. 
Olim shaxsiy hayotida falsafiy masalalar xususida suhbatlashishni xush ko‘rmagan. Aftidan, u o‘zining tinglashga emas, faqat o‘qitishga qobiliyatli ekanini yaxshi anglagan.
Hayotining har bir lahzasi muayyan tartibga solingan faylasuf har kech roppa-rosa soat 10 da uyquga yotgan, tonggi soat 5 da uyg‘ongan. U 30 yil davomida bir marta ham bu tartibni buzmagan. Roppa-rosa kechki soat 7 da sayrga chiqqan. Kyonigsbergda  yashovchilar Kantga qarab soatlarini tekshirishgan.

* * *
Falsafa sohasini quyidagi savollar bilan chegaralash mumkin:

1. Men nimani bila olaman? 2. Men nima qilmog‘im kerak? 3. Men nimaga ishonishim mumkin? 4. Inson nima?
Birinchi savolga metafizika fani, ikkinchisiga axloq, uchinchisiga din va to‘rtinchisiga antropologiya javob beradi. Yuqoridagi uch savol oxirgisiga kelib taqaladi. 
* *
Rad etilishdan cho‘chimaslik kerak. Boshqa narsadan – seni tushunmasliklaridan ehtiyot bo‘l.
* * *
Har bir fan faqat riyoziyot bilan inoqlashgandagina mukammallikka erishadi.
* * *
Jilla qursa, ilohiyot fakultetining: «Falsafa fakulteti – ilohiyot fakultetining oqsochi», — degan mag‘rurona da’vosiga qo‘shilsa bo‘ladi. (Bu o‘rinda: «Oqsoch bekasining oldida mash’ala tutib yo‘l boshlaydimi yoxud uning ortidan etaklarini ko‘tarib yuradimi?» – degan savol ochiq qoladi). Ishqilib falsafa fakultetini yopib, og‘zini yumib qo‘yishmasa bo‘lgani.
* * *
Tashqi xotirjamlik faqat zohiran mavjuddir. Inson tabiatidagi pinhoniy shubhalar urug‘ini tag-tomiri bilan bartaraf etmoq joiz. Biroq buning uchun biz avvalo bu kurtakka erkinlik va hatto ozuqa berishimiz kerak. Shundagina u nish urib, ko‘zga ko‘rinadi va uni ildizi bilan yo‘qotish mumkin bo‘ladi. 
* * *
E’tiqodga joy berish uchun bilimlarimni siqishtirishimga to‘g‘ri keldi.
* * *
Og‘zimizdan chiqayotgan hamma so‘zlar haqqoniy bo‘lmog‘i kerak. Ammo  bu, biz har qanday haqiqatni ochiq aytishga majburmiz, degani emas.
* * *
O’z botiniy e’tiqodidan voz kechish pastkashlikdir.
* * *
Etika – e’tiqod falsafasi.
* * *
Daholik – o‘rgatib ham, o‘rganib ham bo‘lmaydigan iste’dod mahsuli.
* * *
Iztirob faoliyat istagini uyg‘otadi.
* * *
Salomatlik holatidagi mehnatdan keyingi hordiq har qanday jirkanchlik aralashmasidan xoli bo‘lgan eng buyuk hissiy lazzatdir.
* * *
Insondagi qulaylikka moyillik hissi hayotda mavjud bo‘lgan har qanday yovuzlikdan ham yomonroqdir.
* * *
Fikrlarni emas, fikrlashni o‘rgatmoq kerak.
* * *
Chehramizning rangi yolg‘on so‘zlayotganimizni fosh etadi. Ammo u hamma vaqt ham yolg‘onning isboti bo‘lib xizmat qilavermaydi. Ko‘pincha bizni ayblayotgan kimsaning andishasizligidan ham qizaramiz.

Ma'naviyat uchun muammo

Kantning axloqiy falsafasini tushunish uchun, avvalambor, vaqtning boshqa mutafakkirlari singari muammoni tushunishga juda muhim. Qadim zamonlardan beri odamlarning axloqiy e'tiqodi va amallari dinga asoslangan edi. Injil yoki Qur'on kabi Muqaddas Bitiklar Xudo tomonidan berilgan deb hisoblangan axloqiy qoidalarni o'rtaga qo'ydi: o'ldirmang. O'g'irlamang. Zino qilma, va hokazo. Qoidalarning Xudodan kelganligi ularga o'z hokimiyatlarini berdi. Ular faqat birovning o'zboshimchalik fikri emas edi: ular insoniyatga xolis xulq-atvorni to'g'ri ko'rsatdilar. Bundan tashqari, har bir kishi ularga itoat qilishni rag'batlantirdi. Agar siz "Rabbiyning yo'llarida yurgan bo'lsangiz", bu hayotda yoki keyingi davrda sizni mukofotlashingiz mumkin. Agar Uning amrlarini buzsangiz, jazolanasiz. Shunday qilib, har qanday aqlli kishi din ta'limotining axloqiy qoidalariga rioya qilar edi.
XVI va XVII asrlardagi ilmiy inqilob bilan, va ta'qib etilayotgan "Ma'naviyat" deb nomlanadigan buyuk madaniy harakat bu fikrlash tarzi uchun muammoga aylandi.

Oddiy qilib aytish kerakki, Xudoga, oyatlarga va diniy e'tiqodga bo'lgan ishonch intellektuallar orasida, ya'ni bilimdon elita orasida pasayib ketdi. Bu Nitsshening "Xudoning o'limi" deb ta'riflangan rivojlanishi va axloqiy falsafa uchun muammo yaratdi. Agar din bizning axloqiy e'tiqodlarimizni haqiqiyligini ta'minlaydigan poydevor bo'lmasa, qanday boshqa poydevorlar bo'lishi mumkin?

Va agar Xudo yo'q va kosmik adolatning kafolati bo'lmasa, yaxshi bolalar mukofotlanadi va yomon odamlar jazolanadi, nima uchun kimdir yaxshi bo'lishga intilmayapti?

Shotlandiya axloqiy faylasufi Alisdair MacIntrye bu "aql-idrok muammoni" deb atadi. Muammo dunyoviy, ya'ni diniy bo'lmagan axloqiy axloqni va nima uchun axloqiy bo'lishi kerakligini anglatadi.

Ma'naviy masalaga uchta javob

1. Ijtimoiy kelishuv nazariyasi

Bitta javob ingliz faylasufi Tomas Hobbes (1588-1679) tomonidan kashshoflik qilgan. U axloqiyat aslida insonlarning birgalikda yashashni ta'minlash uchun o'zaro kelishib olgan qoidalar majmui ekanligini ta'kidladi. Agar biz ushbu qoidalarga rioya qilmagan bo'lsak, ularning ko'pchiligi hukumat tomonidan qonunlar bilan ijro etilgan bo'lsa, hayot har bir kishi uchun juda dahshatli bo'lar edi.

2. Utilitarizm

Dovud Xum (1711-1776) va Jeremy Bentham (1748-1742) singari mutafakkirlar diniy bo'lmagan diniy asosni kashf etdilar. Ushbu nazariya, quvonch va baxtning o'ziga xos ahamiyatga ega ekanligini ta'kidlaydi. Ular biz istagan narsalar va barcha harakatlarimiz maqsad qilib olgan yakuniy maqsadlardir. Agar baxtga yordam bersa, yaxshi narsa bo'lishi mumkin va agar u azob-uqubat keltirsa yomon bo'ladi.

Bizning asosiy burchimiz - baxtsizlik miqdorini qo'shadigan yoki dunyodagi baxtsizlik miqdorini kamaytiradigan narsalarni qilishdir.

3. Kant axloqi

Kantning foydasi uchun vaqt yo'q edi. U baxtga e'tiborni qo'yishda u axloqning tabiatini noto'g'ri tushungan deb o'ylardi. Uning fikriga ko'ra, yaxshi yoki yomonni, to'g'ri yoki noto'g'ri bo'lgan narsalarni tushunishimizning asosi odamlarning erkinlik va aql-idrokchi shaxslar ekanligi va bunday mavjudotlarga mos keladigan hurmatga ega bo'lishi kerakligini anglashdir. Keling, nimani anglatishini va nimani talab qilayotganini batafsil ko'rib chiqaylik.

Utilitarizm muammosi

Kantning fikriga ko'ra, utilitarianizm bilan bog'liq asosiy muammolar shundan iboratki, ularning oqibatlari oqibatlarga qarab harakat qiladi. Agar sizning harakatlaringiz odamlarni baxtli qilsa, u yaxshi; Agar u teskari bo'lsa, u yomon. Ammo, bu, biz ma'naviy sog'lom fikr deb atashimiz mumkin bo'lgan narsaga ziddir.

Bu savolni ko'rib chiqaylik. Sizningcha, qiz do'sti oldida yaxshigina ko'rinish uchun sadaqa berish uchun 1000 $ bergan va yaxshilikka yordam beradigan vazifa deb hisoblaganligi sababli, sadaqaga sadaqa beradigan eng kam ish haqi bo'lgan ishchi bo'lgan eng yaxshi odam kim? ?

Agar natijalar muhim bo'lsa, unda millionerning harakati yaxshiroqdir. Lekin bu ko'pchilik odamlar o'ylayotgan narsa emas. Ko'pchiligimiz ularning oqibatlaridan ko'ra ko'proq harakat qilmoqdalar. Buning sababi shubhasizdir: bizning harakatlarimizning oqibatlari, odatda, qo'lni qo'yib bo'lgandan so'ng, idishning nazoratidan tashqari, bizning nazoratimizdan tashqarida. Men hayotimni o'zimning xavf-xatarim bilan qutqarib qolishi mumkin, va men saqlaydigan odam ketma-ket qotil bo'lishi mumkin. Yoki ulardan birini o'g'irlashda o'ldirishga qodir bo'laman va buning natijasida tasodifan dahshatli zolimdan dunyoni qutqarish mumkin.

Yaxshi iroda

Kant's Groundwork'in birinchi jumlasi shunday deydi: "mutlaqo yaxshi bo'lgan yagona narsa - bu yaxshi iroda". Kantning argumenti bu juda mantiqiydir. Sog'lom, boylik, go'zallik, aql va hokazo. Yaxshi deb o'ylaydigan har bir narsani o'ylab ko'ring. Har holda, bu yaxshi narsaning hammasi yaxshi bo'lmagan holatni tasavvur qilishingiz mumkin. Biror kishi mol-mulklari bilan buzilgan bo'lishi mumkin. Bullyaning sog'lom hayoti, qurbonlarini haqorat qilishni osonlashtiradi. Insonning chiroyi ularni behuda bo'lib, o'z qobiliyatlarini rivojlantira olmaydi. Hatto baxtning o'zi ham yaxshi emas, agar uning qurbonlarini qiynayotgan sadistning baxtidir.

Yaxshi iroda, aksincha, Kant deydiki, har doim ham yaxshi bo'ladi.

Xo'sh, bu yaxshi iroda bilan nimani anglatadi? Javob juda oson. Inson o'z burchlarini bajarishi uchun qilgan ishlarini qilganda yaxshi irodadan harakat qiladi: ular axloqiy majburiyatdan kelib chiqib harakat qilishadi.

Duty v. Nishab

Shubhasiz, biz o'zimizning majburiyat tuyg'usidan qilgan har bir kichik ishni qilmaymiz. Vaqti-vaqti bilan ko'pgina narsalarimizdan kelib chiqib, o'z manfaatlarimizdan kelib chiqib harakat qilamiz. Buning hech qanday yomon joyi yo'q. Lekin hech kim o'z manfaatlarini ko'zlamaslik uchun hech qanday kreditga loyiq emas. Tabiiyki, bu har bir hayvonga tabiiy ravishda kelishi tabiiy. Biroq, insoniyatga nisbatan e'tiborli bo'lgan narsa, biz qila oladigan va ba'zan qiladigan ishlarni faqat axloqiy niyatlardan qilishdir. Misol uchun, bir askar boshqalarning hayotini saqlab qolish uchun o'z hayotini qurbon qilib, o'zini o'zi o'ldiradi. Yoki bo'lmasa, men qarzimni qaytaraman, garchi bu pulni qisqartirmasa ham.

Kantning nazarida, agar inson to'g'ri ish qilishni to'g'ri tanlagan bo'lsa, bu ularning ishi dunyoni qadrlaydi; u ma'naviy xayrixohlikning qisqa porlashi bilan gapiradi.

Sizning vazifangizni bilish

Odamlar o'z burchlarini vazifa tuyg'usidan qilishlari kerakligini aytish oson. Lekin bizning burchimiz nima ekanligini bilishimiz kerakmi? Ba'zida biz o'zimizni qanaqa xatti-harakatlarning to'g'riligini aniq ko'rsatmasak, axloqiy muammolarga duch kelamiz.

Ammo Kantning fikriga ko'ra, aksariyat hollarda vazifa aniq. Va agar biz noaniq bo'lsa, uni "Kategorial Imperative" deb nomlagan umumiy printsipni aks ettira olishimiz mumkin. Bu, deydi u, axloqning asosiy tamoyilidir.

Boshqa barcha qoidalar va qoidalar undan chiqarilishi mumkin. U bu qat'iy talabni bir necha xil versiyalarini taklif qiladi. Ularning biri quyidagicha ishlaydi:

"Faqatgina ana shunda siz universal qonun sifatida foydalanishingiz mumkin".

Buning ma'nosi shuki, biz faqatgina o'zimizga shunday savol berishimiz kerak: agar men har bir harakat qilsam, qanday bo'ladi? Men samimiy va izchil ravishda har bir inson bunday yo'l tutgan dunyoga istaysizmi? Kant fikriga ko'ra, bizning harakatlarimiz axloqan noto'g'ri bo'lsa, biz buni qila olmaymiz. Misol uchun, men so'zni buzishni o'ylayapman. Har bir inson o'zlarining va'dalarini sindirishga xalaqit beradigan dunyoga noqulay bo'lganmi? Kant, men buni xohlamasligimni ta'kidlaydi, chunki bunday dunyoda hech kim va'da berolmaydi, chunki har bir kishi bu va'da hech narsani anglatmasligini biladi.

Yakunlovchi qoidalar

Kant davlatlarga "har doim insonlarni o'z maqsadlariga erishish, faqat o'z maqsadlariga erishish vositasi sifatida emas, balki o'z-o'zidan tugatishi kerak", deb taklif qiladigan Kategorik Imperativning yana bir versiyasi. Bu odatda "tugatish tamoyili" deb nomlanadi. Lekin bu nimani anglatadi?

Buning kaliti Kantning bizga axloqiy mavjudotlarni keltiradigan narsa - biz erkin va oqilona ekanligining ishonchi. O'z maqsadlaringiz yoki maqsadlaringiz uchun kimdirni davolash uchun bu haqiqatni hurmat qilmaslik kerak. Misol uchun, seni yolg'on so'zlar bilan biror narsa qilishga rozi bo'lsam, manipulyatsiya qilaman. Menga yordam berish haqidagi qaror soxta ma'lumotlarga asoslanadi (men o'z so'zimni davom ettiraman deb o'ylayman). Shunday qilib, sizning ratsionalizimni buzdingiz. Bu sizdan o'g'irlash yoki to'lovni talab qilish uchun o'g'irlab ketishimning yana bir tasviri. Boshqalarni oxirigacha davolash, aksincha, o'zingiz xohlagan tanlovlardan farq qilishi mumkin bo'lgan bepul oqilona tanlovga qodir ekanliklarini hurmat qilishni o'z ichiga oladi. Agar biror narsani qilishni istasam, faqatgina axloqiy harakatni vaziyatni tushuntirish, nima istayotganimni tushuntirish va o'z qaroringizni qabul qilishga imkon berishdir.

Kantning ma'rifiy tushunchasi

"Ma'naviyat nimani anglatadi?" Deb nomlangan taniqli maqolada Kant yorug'likni "insonning o'z-o'zini to'ldirmaslikdan omon qolganligidan ozod qilish" deb ta'rifladi. Bu nimani anglatadi? Va uning axloqi bilan nima aloqasi bor?

Javob din endi axloq uchun qoniqarli poydevor beradigan masala bilan bog'liq. Kant insoniyatning "begunohligi" ni nima deb atagan bo'lsa, odamlar aslida o'zlarini o'ylamagan davrdir. Odatda ular din tomonidan an'anaga ko'ra yoki Muqaddas Kitob, jamoat yoki shoh kabi hokimiyat tomonidan berilgan axloqiy qoidalarni qabul qildilar. Ko'pgina odamlar bu hokimiyatga bo'lgan imonlarini ko'plari yo'qotgani haqida mish-mish tarqatdilar. Natijada G'arb tsivilizatsiyasi uchun ruhiy inqiroz sifatida qaraladi. Agar "Xudo o'lgan" bo'lsa, nima to'g'ri va nima to'g'ri ekanligini bilib olamiz?

Kantning aytishicha, biz bu narsalarni o'zimiz uchun ishlashimiz kerak. Lekin bu mubolag'a bo'lmaydi. Nihoyat, bu nishonlanadigan narsa. Axloq - bu sub'ektiv jo'shqin ish emas. U "axloq qonunchiligi" deb atagan narsa - aniq shart va uni nazarda tutgan hamma narsa aql bilan topilishi mumkin. Lekin, biz o'zimizdan oqilona mavjudotlar sifatida o'zimizni majburlaydigan qonundir. Bu bizdan hech qanday majburiy emas. Shu sababli eng chuqur hissiyotlarimizdan biri - axloq qonunchiligiga hurmat. Biz buni hurmat qilishimizdan, ya'ni boshqacha aytganda, burchni his qilishdan harakat qilsak, biz o'zimizni oqilona mavjudotlar deb bilamiz.