Odatda ilmiy uslubga mansub materiallar o„z mazmuniga ko„ra 2
turga
bo„linadi: 1.Ilmiy tadqiqotlar. 2.Ilmiy-ommabop asarlar.
Ilmiy tadqiqotlar Biron-bir fan sohasidagi izlanishlarni qamraydi, uzoq yillar
olib borilgan ijodiy mehnat samarasini ko„rsatdi. Masalan: Oybekning «Abdulla
Qodiriyning ijodiy yo„li», I.Sultonning «Navoiyning qalb daftari», H.Yoqubovning
«Adibning mahorati» kabi asarlar xudi shunday tadqiqotlardir.
Ilmiy ommabop asarlar hamma uchun tushunilishi qiyin bo„lgan
masalalarni
sharhlaydi. Bunday asarlarda iloji boricha murakkab atamalar qo„llanmaydi. Bu
uslubda ham shevachilikka yo„l qo„yilmaydi. Lekin bu ikki xillik ilmiy uslub
umumiylik asosida bir-biriga bog„liq bo„ladi.
Xullas ilmiy uslub materialini o„zaro tutashtiruvchi holatlar quyidagilar:
1.Dalillarning aniqligi,
mantiiqiy asosligi, tavsifiy izchilligi ilmiy uslubning
barchasi uchun muhim hususiyatdir.
2. Ilmiy terminlarining ko„proq qo„llanilishi bu sohaning harakteriga mosdir.
3. Ilmiy uslubda gap bo„laklarining tushib qolish alomati kam uchraydi.
4. Adabiy meyorga rioya qilish, gaplarning grammatik
shakllanganligi bu
uslubning etakchi xususiyatidir.
5. Shevachilikka yo„l qo„yilmaydi
.
Ilmiy uslub ilmiy faoliyat sohasiga xizmat qiladi.U asosan fan tili.Asosiy
vazifasi g„oyalar faktlar qonuniyatlar hodislar va tushunchalar tizimi bilan
aloqadorlikdir. Bu axborotlar isbotlangan , dalillangan va umumlashganligi,yozma
nutq shaklida nomoyon bo„lishi uning o„ziga xos xususiyatlaridir.Axborotning
holisligi va umumlashganligi,mantiqiy vap izchilligi,aniq va batafsilligi bu uslubga
xosdir.Bu uslubda avtor shaxsi ifodalanmaydi,buyoqdor so„zzlar uchramaydi. Har
bir fan sohasiga oid shartli qisqartmalar va ramziy belgilar uchraydi. Shu fanga oid
termnlar uchraydi.
Albatta, ilmiy texnik bayon ilmiy matematik bayondan yoki qat‟iy ilmiy bayon
ilmiy-ommabop bayondan ma‟lum darajada farqlanadi. Bu tafovutlar bayon qilish
situatsiyasi va bayon qilish «materiali»dan kelib chiqadi. Binobarin, ilmiy-texnik,
ilmiy-ommabop, ilmiy-ommabop matematik bayonlar ilmiy uslubning ko„rinishlari
bo„lgani uchun, ular ilmiy uslubga xos umumiy, yaxlit xususiyatlarga ega bo„ladi.
Ilmiy uslubning barcha belgi-alomatlari ularning har birida o„ziga xo sbir shaklda
takrorlanadi. Masalan, ilmiy uslubning ilmiy-ommabop variantida yozilgan biron
fanga
oid kitob, maqola va lektsiyalar shu fan masalalari bilan tanish bo„lmagan
kishilar uchun mo„ljallanganda material ularga tushunarli shaklda bayon etiladi,
fikr jonli va qiziqarli tushuntiriladi, ilmiy terminlar kam qo„llaniladi,
umuman
tanish bo„lmagan termin va mavhum formulalar o„rniga aniq tasviriy materiallarga
kengroq o„rin beriladi. Lekin ilmiy uslub bilan uning ilmiy-ommabop ko„rinishi
o„rtasidagi bir xildagi tafovutlar ilmiy uslub tushunchasining bir butunligiga,
yaxlitligiga putur etkazmaydi.
Monologik xarakterda o„zbek ilmiy terminologiyasida oq tuproq, sariq tuproq
kabi obrazli terminlar ko„rinishidan obrazli tuyulsa ham, lekin ilmiy uslubda narsa
va xodisalarni faqat nomlash uchun xizmat qiladi. Badiiy adabiyotda esa obrazli
tafakkur
ifodasi uchun xizmat qilib, kitobxonga estetik ta‟sir etish vositasiga
aylanadi. Masalan, uchur yulduz, quyruqli yulduz kabi astronomik terminlar shular
jumlasidandir.
Ilmiy -ommabop uslubda badiiy nutq unsurlari va usullariga murojaat qilinishi
xollari tez-tez uchrab turadi.
Voqelikka munosabatni munosabatning va buning tadqiqini mantiiqan
dalillangan,
grammatik shakllangan, adabiy me‟yor asosida tuzilgan jumlalarda
ifodalab berish ilmiy uslubning mohiyatini tashkil etadi.
Ilmiy uslub doirasi anchagina keng va xilma-xildir. Chunonchi,
bir qator
ijtimoiy fanlarga oid tadqiqotlar ko„proq ommaviyligi Bilan tavsiflansa, Aniq
fanlarga oid tadqiqotlar mutaxassislar doirasida ko„proq anglashilarli bo„ladi.
Ilmiy uslub ilmiy faoliyat sohasiga xizmat qiladi. U asosan fan tili.Asosiy
vazifasi g„oyalar faktlar qonuniyatlar hodislar va tushunchalar tizimi bilan
aloqadorlikdir.
Bu axborotlar isbotlangan, dalillangan va umumlashganligi,yozma
nutq shaklida nomoyon bo„lishi uning o„ziga xos xususiyatlaridir.Axborotning
holisligi va umumlashganligi,mantiqiy vap izchilligi,aniq va batafsilligi bu uslubga
xosdir. Bu uslubda avtor shaxsi ifodalanmaydi,buyoqdor so„zlar uchramaydi.Xar
bir fan sohasiga oid shartli qisqartmalar va ramziy belgilar uchraydi. Shu fanga oid
termnlar uchraydi.
Do'stlaringiz bilan baham: