Ilmiy tadqiqot metadologiyasi

3. Kashfiyot, ixtiro tushunchalarining innovatsion xarakteri. «Kashfiyot», «ixtiro» tushunchalari innovatsiya bilan chambarchas bog'liqdir. Bunday bog‘liqlikning asosi sifatida ushbu tushunchalar qatori uchun muhim bo‘lgan «yangi» va «ijod» tushunchalari chiqadi. Ushbu tushunchalar bilan birga qayd etiladigan barcha hodisalar u yoki bu darajada ijod mahsuli hisoblanadi. Zero, ular kreativ jarayonda yaratiladi, shakllanadi hamda ulaming ajralmas tavsifi yangilik sanaladi.

Tabiiy ravishda, kashfiyot, ixtiro, innovatsiya bir turdagi hodisalardir. Biroq ulaming birinchisida individual-shaxsiy jihat, oxirgisida esa ijtimoiy-madaniy jihat hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi.K.Fayndley va Ch.Lamsdenlar kashfiyot va innovatsiyaning tabiati haqida so‘z yuritib, shunday yozadilar: «Biz avval boshdan kashfiyot mezonlariga cheklovlar qo‘ymaymiz. Biroq u yangilik talablariga javob berishi va tanlovning sotsiomadaniy o‘lchoviga muvofiq bo'lishi zarur»⁹⁴.

Bundan tashqari, ushbu mutaxassislar fikrlarida davom etgan holda: «Innovatsiya - jamiyat tomonidan muayyan darajada tan olingan har qanday kashfiyotdir. Kashfiyotni innovatsiya sifatida baholash uchun, uni translyasiya qilish imkoni mavjud bo‘lishi zarur»⁹⁵, deb yozadilar. Shunday qilib, kashfiyot-innovatsiya juftligida kashfiyot individual- shaxsiy darajada mutlaqlikka yaqin bo'lgan yuqori yangilik bosqichida amalga oshadigan kreativ jarayon mahsuli sifatida, innovatsiya esa, sotsiomadaniy darajada mutlaqlikka yaqin bo‘lmasa-da, muayyan yangilik bilan amalga oshadigan kreativ jarayon mahsuli tarzida namoyon bo‘ladi.

Ushbu hodisalar o‘zaro aloqador va o‘zaro ta’sirda bo‘lsa-da, har qanday kashfiyot ham innovatsiya bo‘la olmaydi. E.N.Knyazevaning ta’kidlashicha, ko‘p hollarda kashfiyot o‘zi uchun yangilik sifatida qoladi yoki cheklangan translyasiya doirasiga ega bo‘ladi va kelgusi izlanishlar uchun zarur bo‘lgan lokal muhitnigina o‘zgartiradi⁹⁶. Biroq har qanday innovatsiya ham yangi kashfiyot bo‘lavermaydi. Masalan, avval mavjud narsa, hodisalarning takomillashgan modifikatsiyasini yaratish bunga misoldir. I.T.Balabanov kashfiyot va innovatsiyani

uzel va detallari, ulaming joylashishi va o‘lchamlariga tegishli yangiliklar kiradi. Ikkinchisi esa usul bo‘yicha kashfiyotlar bo‘lib, unga texnologik jarayonlar, vositalar, echimlar va parametrlar taalluqlidir. Uchinchisi esa ishlab chiqarishga qo‘llash bo‘yicha kashfiyotlar bo‘lib, unga ma’lum bir predmetni boshqa joyda boshqa maqsadda ishlatish bo‘yicha takliflar kiradi.

Ilmiy tadqiqot faoliyatida «yaratish», «kashfiyot» va «ixtiro» kabilar muhim metodologik ahamiyat kasb etadi. Bunda yaratish ijodiy subyekt tomonidan ijod natijasini vujudga keltirishni anglatadi. Ixtiro - subyekt tomonidan narsa, hodisa, jarayonlaming obyektiv holatiga o‘ziga xos tarzda sezilarli o‘zgartirishlar kiritishdir. Nazariya yaratish uchun tajriba asosida qo'lga kiritilgan dalilami shunchaki jamlashning o‘zi kamlik qiladi. Buning uchun har doim muammoning mohiyatiga qaratilgan ixtirochilik layoqati zarur bo'ladi. Aksariyat ixtirolar sanoat ishlab chiqarishi yoki kundalik maishiy turmush talablaridan kelib chiqqan holda yaratiladi. Ayni shu ma’noda odamlar ehtiyojini qanoat- lantirishning imkon qadar tejamkor yo‘llarini topgan insonni ixtirochi deb atash mumkin. Kashfiyot esa, kashfiyotchidan mustaqil ravishda mavjud bo ‘Igan narsa, hodisaning subyekt tomonidan anglab yetilishidir.

Ilmiy- tadqiqot jarayonida kashfiyotni ochish bu bajarilgan ilmiy ishning ichida eng taraqqiy etgan, o'zida yangilikni saqlagan, ijobiy tomonlarga ega bo'lgan va boshqalardan jiddiy farq qilgan unsurni ajratish demakdir. Ilmiy tadqiqot jarayonida odatda kashfiyot ilmiy ishning ichida berkinib yotadi, muallif uni ocha bilishi kerak bo‘ladi. Kashfiyotni ochish berilgan obyektlar guruhidagi umumiy, foydali va yangi tomonlami topish va uning boshqa kashfiyotlardan farqini aniqlab, ijobiy tomonlarini ko‘rsatib berish ilmiy-ijodiy faoliyatning negizini tashkil qiladi.

I.Saifnazarov, G.V.Nikitchenko va B.U.Qosimovlaming fikricha, «Ilmiy kashfiyot ilmiy ijodning muhim jihati bo‘lib, u ilmiy tadqiqot obyekti haqida yangi sifatli axborot olish, yangi qonunlar, gipotezalar va nazariyalami aniqlash, fanning yangi sohalari haqida ma’lumotlar olishda namoyon bo'ladi»⁹⁷. 0‘zlarining mazkur yondashuvlari orqali mualliflar ilmiy kashfiyotni ijodning fandagi oliy ifodasi ekanligiga alohida e’tibor qaratadilar. Shu nuqtai nazardan, har qanday ilmiy yutuqyoki kashfiyot nafaqat muayyan predmet mazmuniga, balki metodologik jihatga ham egadir. Ilmiy-ijodiy faoliyatda qiziqarli va muhim dalillaming yangi manbalarini topish, kashf etish - olim ijodiy tafakkurining yorqin ko‘rinishi bo‘lib, ilmiy kashfiyot uning cho‘qqisini tashkil etadi.

Fanning ko‘p asrlik tarixi kashfiyotlar bilan uzviylikka ega. Ilmiy kashfiyotlar olimlaming dalillami tizimga solish va tasniflash borasidagi fidokorona mehnati natijasida yuzaga keladi. Darhaqiqat, «Olimlik og‘ir mehnat natijasidir. ...Alloh bergan ijodkorlik... bir foiz bo‘lsa, qolgan to'qson to‘qqiz foizi ijod va mashaqqatli mehnat natijasida amalga oshadi. Olimlik xislati kechayu-kunduz o‘ylovlar natijasi. Olimlik bu sinchkovliklar oqibati»⁹⁸. Ilmiy kashfiyot sari yo‘l muammoli vaziyatni aniqlashdan boshlanadi, uni ta’riflashdan o‘tadi va bu vaziyatning echimini topish bilan yakunlanadi. Ilmiy-ijodiy faoliyat, biron-bir kashfiyot amalda qo‘llanilishi natijasida, ilmiy bilishning tegishli sohasi jadal sur’atlarda rivojlana boshlashini, texnikaning rivojlanishi fanda inqilob yasashini ko‘rsatadi. Bunday inqiloblarning eng kattasi XIX asrga to‘g‘ri keladi. Shuning uchun ham P.Sorokin «Faqat birgina XIX asrdagi kashfiyot va yangiliklaming o‘zi oldingi asrlaxdagi kashfiyotlaming hammasini jamlagandan ham ko‘pdir» , deb yozadi. Xususan, bu asrda 8527 ta kashfiyot amalga oshirilgan⁹⁹. Shu o‘rinda internet so‘rovnoma natijasini taqdim etish mumkin. Dunyoning eng mashhur kashfiyotlari quyidagilar: