Ilmiy tadqiqot metadologiyasi

10-Mashg’ulot turi: amaliy

Mavzu: Intеllеktuаl mulk huquqi: innоvаtsiya vа nоvаtsiyalаr, kаshfiyot

vа iхtirо, intеllеktuаl mulk vа pаtеnt tushunchаlаrining mutаnоsibligi

Mavzu rejasi:

1. Innovatsiya tushunchasi va uning tahlili

2. Novatsiyalaming o‘ziga xos xususiyatlari

3. Kashfiyot, ixtiro tushunchalarining innovatsion

xarakteri

Seminar materiallari

Shubha -.

Eksperiment-

Eksteriorizatsiya -

Ekstemalizm -

Erkin tadqiqot (izlanish) -

Ehtimoliy-statistik metodlar -

Ehtiros -

Yaxlit xossalar -

Yaxlitlik tamoyili -

Adabiyotlar:

1. 
   Shеrmuhаmеdоvа N.А. Ilmiy tаdqiqоt mеtоdоlоgiyasi.-Tоshkеnt: Nоshir, 2020. - 480 b.
   
2. 
   Mirаhmеdоv M., Tоhirоv M. Ilmiy tаdqiqоtlаr mеtоdоlоgiyasi - Tоshkеnt: Tеmir yo’llаri instituti nаshriyoti. 2012. 456
   

11-Mavzu: Tushunish vа tushuntirish ilmiy fаоliyatning mеzоni

Mashg’ulot rejasi:

1. Tushunish va uning bilish bilan o‘zaro nisbati.

2. Ma’no tushunchasining tahlili.

3. Semiotika, simvol va dialog.

4. Tushuntirishning ratsional hamda irratsional

Seminar materiallari




Adabiyotlar:

1. 
   Mirаhmеdоv M., Tоhirоv M. Ilmiy tаdqiqоtlаr mеtоdоlоgiyasi - Tоshkеnt: Tеmir yo’llаri instituti nаshriyoti. 2012. 456 b
   
2. 
   Nоvikоv А. Mеtоdоlоgiya nаuchnоgо isslеdоvаniya. -Mосkvа: 2012.
   

12-Mavzu: Ilmiy tadqiqotdа ахbоrоt vа ахbоrоt tехnоlоgiyalаrining

tа’siri.

Mashg’ulot rejasi:

1. Axborot, bilim, ma’lumot tushunchalarining

tahlili.

2. Informatika, informatizatsiya, axborot texnikasi.

3. Informatsiya va informatsion vaziyat.

4. Axborot texnikasi va axborotlashgan jamiyat

konsepsiyasi.

Seminar materiallari







Adabiyotlar:

1. 
   Shеrmuhаmеdоvа N.А. Ilmiy tаdqiqоt mеtоdоlоgiyasi.-Tоshkеnt: Nоshir, 2020. - 480 b.
   
2. 
   Mirаhmеdоv M., Tоhirоv M. Ilmiy tаdqiqоtlаr mеtоdоlоgiyasi - Tоshkеnt: Tеmir yo’llаri instituti nаshriyoti. 2012. 456
   

13-Mavzu: Rаtsiоnаllik vа ilmiy tadqiqot mutаnоsibligi.
Mashg’ulot rejasi:

1. Ilmiy tadqiqotda ratsionallik va irrotsionallik.

2. Hayotning oqilonalashuvi.

3. Kundalik amaliyot va takrorlashning davomiyligi.

4. Xabitus tushunchasining tahlili.

Seminar materiallari








Adabiyotlar:

1. 
   Mirаhmеdоv M., Tоhirоv M. Ilmiy tаdqiqоtlаr mеtоdоlоgiyasi - Tоshkеnt: Tеmir yo’llаri instituti nаshriyoti. 2012. 456 b
   
2. 
   Nоvikоv А. Mеtоdоlоgiya nаuchnоgо isslеdоvаniya. -Mосkvа: 2012.
   

14-Mavzu: Оlimning prоfеssiоnаllаshuvi vа ijtimоiy mаs’uliyati

Mashg’ulot rejasi:

1. Ilmiy tadqiqotda erkinlik va ijtimoiy nazorat.

2. Neytralizm va ijtimoiy mas’uliyat.

3. Ilmiy va intellektual elita.

4. Hozirgi zamon dimming portreti.

Seminar materiallari



Adabiyotlar:

1. 
   Allayorova S. N. Belgi va mazmun dialektikasi. -Т.: Noshir,
   

2013, 110-b.

2. Агацци Э. Моральное измерение науки и техники. - М.,

1998, 2 с.

3. Американский философ Джованна Боррадори беседует с

Куайном, Дэвидсоном, Патнэмом, Нозиком, Данто, Рорти,

Кэйвлом. - М., 1998, 200 с.

15-Mavzu: Ilmiy tadqiqotdа ijtimоiy etikа

Mashg’ulot rejasi:

1. 
   Ilmiy fаоliyatdаgi ахlоqiylik mеzоnlаri
   
2. 
   Hоzirgi dаvrdа fаn vа tа’lim sохаsidаgi kоrruptsiyagа qаrshi kurаshning usul vа vоsitаlаri.
   

Seminar materiallari

1. 
   F.Fran к fikriga ko‘ra, olimning mebnati necha qismdan iborat bo‘ladi?
   

1. 
   3
   
2. 
   2 V)1 G) 4
   

2. 
   Superintellektual elitaga kimlar kiritiladi?
   

1. 
   Nobel mukofoti sovrindorlari
   
2. 
   Olimlar V) Daholar
   

G) To‘g‘ri javob yo‘q

3. 
   «Ilm odamlari» - kimlar?
   

1. 
   Olimlar butun dunyo bo‘ylab tarqalgan va butun insoniyatga tegishli. Ular bir-birini qidiradi, bir-biri bilan aloqa qiladi
   
2. 
   U biron-bir muassasa va mafkuraga nisbatan boqiy muhabbat yoki nafrat tuyg‘ularini his etmaydi
   

V) U ilmiy halollikni shijoat bilan himoya qilishda har qanday Nobel mukofoti sohibidan o‘zishga qodir G) To‘g‘ri javob yo‘q

4. 
   Kim A.Eynshteynning olimni harakatlantiruvchi omillar haqidagi fikrlariga tayanib, quyidagi modelni taklif qiladi: «Olim, mutafakkir yoki ijodkor tajribada yuzaga kelgan dunyoning tartibsizligidan yashirinish uchun olamning soddalashtirilgan aniq qiyofasini yaratadi va unga o‘z emotsional hayotining og‘irlik markazini joylashtiradi»?
   

1. 
   J.Xolton
   
2. 
   F.Frank V) M.Veber
   

G) To‘g‘ri javob yo‘q

5. 
   Verifikatsiya tamoyili - bu nima? .
   

1. 
   Mohiyat-e’tibori bilan formal mantiqni etarli asoslash tamoyilining o‘xshashi
   
2. 
   Ontologik maqomi noimmanent, emerjentdir
   

Ssientizm - fan-texnika taraqqiyotining ijobiy jihatlarini mutlaqlashtiradi

V) Tafsilotlami, xususan, asosiy negizda mavjud mazmunning butun salohiyatini aniqlash imkonini beradi

G) Ilmiy tadqiqotning zaruriy sharti

6. 
   Kimlarni «bu dunyoning odamlari emasligi»ga e’tibor qaratiladi?
   

1. 
   Haqiqiy olimlar
   
2. 
   Iste’dodli odamlar
   

V) Daholar

G) Jinnilar

7. 
   Eksperiment- bu nima?
   

1. 
   0‘rganilayotgan jarayonga faol va izchil aralashish, eksperimentning maqsadlariga muvofiq maxsus yaratilgan hamda nazorat ostiga olingan sharoitlarda tadqiq qilinayotgan obyektni tegishli tarzda o‘zgartirish yoki uni aks ettirish
   
2. 
   Olimlar butun dunyo bo‘ylab tarqalgan va butun insoniyatga tegishli. Ular bir-birini qidiradi, bir-biri bilan aloqa qiladi
   

V) Ilmiy nazariya tuzish usuli. Bunda uning asosiga ayrim dastlabki qoidalar-aksiomalar qo'yiladi va nazariyaning qolgan barcha g‘oyalari mana shu aksiomalardan sof mantiqiy yo‘l bilan isbotlash orqali keltirib chiqariladi

G) Obyektiv reallikning muhim qismini ifodalovchi tushuncha bo‘lib, o‘zini saqlash, qayta ishlash va ta’sir natijalari (izlari)dan foydalanish uchun moijallangan moddiy tizimlarda namoyon bo‘ladi

8. 
   Kimning qalamiga mansub sahifalar davrimiz olimining o‘zi- ga xos xususiyatlarini anglab etish, uning portretini yaratishga qara­tilgan falsafiy ijodning yorqin namunasidir. U o‘z do‘sti va hamkasbi Imre Lakatos obraziga murojaat etib, olim portretini yaratadi.
   

1. 
   Pol Feyerabend
   
2. 
   F.Frank
   

V) M.Veber

G) To‘g‘ri javob yo‘q

9. 
   Fan qanday korxonadir?
   

1. 
   Kommunitar(kollektiv)
   
2. 
   Madaniy-falsafiy, bunyodkor, ijtimoiy kuch
   

V) Mafkuraviy, iijtimoiy-tashkiliy

G) Dogmatizm, murosasizlik

10. 
    Axborot - bu...
    

1. 
   Obyektiv reallikning muhim qismini ifodalovchi tushuncha bo‘lib, o‘zini saqlash, qayta ishlash va ta’sir natijalari (izlari)dan foydalanish uchun mo‘ljallangan moddiy tizimlarda namoyon bo‘ladi
   
2. 
   Ontologik maqomi noimmanent, emeijentdir. Ssientizm - fan texnika taraqqiyotining ijobiy jihatlarini mutlaqlashtiradi
   

V) Ilmiy nazariya tuzish usuli. Bunda uning asosiga ayrim dastlabki qoidalar-aksiomalar qo‘yiladi va nazariyaning qolgan barcha g‘oyalari mana shu aksiomalardan sof mantiqiy yo‘l bilan isbotlash orqali keltirib chiqariladi

G) Obyektni amalda yoki fikran tarkibiy qismlarga ajratish; sintez - qismlardan butunni, xuddi shunday tarzda, qayta birlashtirish

11. 
    Olim portretiga yana nimalarni qo‘shimcha qilish lozim?
    

1. 
   U haqiqatni hamma narsadan ustun qo‘yadi, bilim - hayotning oliy in’omi, haqiqat har qanday e’tiqodlar
   
2. 
   Hammadan o‘zini ustun quyadi
   

V) E’tiqodni birinchi o‘ringa qo‘yadi

G) To‘g‘ri javob yo‘q

12. 
    Hozirgi davrda fanining erkinligi va uning ustidan ijtimoiy nazorat o‘rnatish o‘rtasidagi ziddiyat qanday yechiladi?
    

1. 
   Odatda, fanni rivojlantirish masalalarini hal qilishga olimlami ham, amaliyot xodimlarini ham jalb qilish yo‘li bilan
   
2. 
   Ilmiy nazariya tuzish usuli. Bunda uning asosiga ayrim dastlabki qoidalar-aksiomalar qo‘yiladi va nazariyaning qolgan barcha g‘oyalari mana shu aksiomalardan sof mantiqiy yo‘l bilan isbotlash orqali keltirib chiqariladi
   

V) Tafsilotlami, xususan, asosiy negizda mavjud mazmunning butun salohiyatini aniqlash imkonini bilan

G) Elita jamiyatning kam sonli kishilari to‘plami, ulaming g‘oyalari insoniyat sivilizatsiyasining davomchilari sifatida namoyon bo‘ladi

13. 
    Fan falsafadan hali ajralib chiqmagan davrda uning qanday ahamiyatida ko‘rganIar?
    

1. 
   Ijtimoiy-madaniy mazmunini asosan ilmiy bilimlaming bilish- dunyoqarashga doir va mafkuraviy
   
2. 
   Obyektiv reallikning muhim qismini ifodalovchi tushuncha boMib, o‘zini saqlash, qayta ishlash va ta’sir natijalari (izlari)dan foydalanish uchun mo‘ljallangan moddiy tizimlarda namoyon bo‘ladi
   

V) Ilmiy nazariya tuzish usuli. Bunda uning asosiga ayrim dastlabki qoidalar-aksiomalar qo'yiladi va nazariyaning qolgan barcha g‘oyalari mana shu aksiomalardan sof mantiqiy yo‘l bilan isbotlash orqali keltirib chiqariladi

G) To‘g‘ri javob yo‘q

14. 
    Antik demokratiya andozasi sanalgan davlat - Afinada kimlar o‘z noan’anaviy qarashlari uchun jazoga tortilgan?
    

1. 
   Anaksagor
   
2. 
   Suqrot
   

V) Gadamer

G) A vaBjavoblari

15. 
    «Shakllanayotgan yangi fan uchun ijtimoiy-madaniy va siyosiy hayotning uch sohasi - din, axloq va davlat hokimiyati ayniqsa, xavfli edi. Yangi fanning mazkur sohalar bilan munosabatlaridagi keskinlikni pasaytirish talab etilardi», bu so‘zlar kimga tegishli?
    

1. 
   A.S.Kraves
   
2. 
   F.Frank
   

V) M.Veber

G) To‘g‘ri javob yo‘q

Adabiyotlar:

1. 
   Mirаhmеdоv M., Tоhirоv M. Ilmiy tаdqiqоtlаr mеtоdоlоgiyasi - Tоshkеnt: Tеmir yo’llаri instituti nаshriyoti. 2012. 456 b
   

Nоvikоv А. Mеtоdоlоgiya nаuchnоgо isslеdоvаniya. -Mосkvа: 2012

MUSTAQIL TA’LIM VA MUSTAQIL ISHLAR Mustaqil ta’lim uchun mavzular:
Hafta	Soat	Mustaqil ta’lim uchun mavzulari
II SEMESTR
1	2	Fan ijtimoiy-mndaniy xodisa sifatida
1	2	Fan tarixiga oid yondashuvlar, fan taraqqiyotining asosiy bosqichlari
2	2	Fаnlаr tаsnifi, fundаmеntаl, nаzаriy, аmаliy, ekspеrеmеntаl, tехnikа, ijtimоiy gumаnitаr fаnlаrning o’zаrо аlоqаsi vа fаrqlаri
2	2	Fаnning dinаmik vа stаtik qоnuniyatlаri. Аnаlitik vа sintеtik bilim. Fаnning diffirеntsiаtsiyasi vа intеgrаtsiyasi
3	2	Ijоd ilmiy fаоliyatni maqsadli tаshkil etish оmili. Ijоdning аsоsiy хоssаlаri.
3	2	Ilmiy tadqiqot fаоliyatini tаshkil etish bosqichlаri.
4	2	Ilmiy tadqiqot tushunchаsi vа uni аmаlgа оshnrish bosqichlаri.
4	2	Ilmiy tadqiqotni ilmiy ish sifаtidа rаsmiylаshtnrnsh mеtоdikаsi.
5	2	Ilmiy tadqiqotiing namoyon bo’lish shakllаri: individuаl ilmiy tadqiqot: (bаkаlаvr bitiruv ishi, mаgistrlik vа dоktоrlik dissеrtаtsiyasi, rеfеrаt vа maqolalаr, kurs ishi, mоnоgrаfiya).
5	2	Dissеrtаtsiyalаr bilаn ishlаsh аmаliyoti. Аvtоrеfеrаt mаtnini uchinchi shахs nоmidаn tаyorlаshning zаrurаti.
6	2	Ilmiy tadqiqot tiplаrining tаsnifi: fundаmеntаl tadqiqotlаr vа ulаrdа voqelik хоdisalаri vа qonunlаri haqidаgi bilim оlish imkоniyati.
6	2	Fаn vа ishlаb chiqаrishning аlоqаdоrligi.
7	2	Muаmmо tushunchаsi vа uning mохiyati.
7	2	Mаvzuni tаnlash muаmmоning to’g’ri еchimi ilmiy fаоliyatning amаliy nаtijаsining kаfоlаti.
8	2	Ilmiy dаlilning tаvsifi vа хоssаlаri.
8	2	Ilmiy dаlillаrni аniqlаsh usullаri. Dаlillаrning ilmiy bilishdаgi ahamiyati vа imtiyozli dаlillаr.
9	2	Ilmiy mаktаb shakllаnishining tаriхi, umumiy bеlgilаri vа аsоsiy bosqichlаri. Ilmiy mаktаblаrning tiplаri.
9	2	Mеtоd, mеtоdоlоgiya, mеtоdikа tushunchаlаrining o’zaro aloqasi vа farqi.
10	2	Innоvаtsiya tushunchаsining tахlili vа turlаri.
10	2	“Kаshfiyot'’, “iхtirо” tushunchаlаrining innоvаtsiоn хаrаktеri. Ilmiy kаshfiyotlаrning tаsnifi.
11	2	Ilmiy fаоliyatni tаshkil etishdа mаvzuning mохiyatini tushunishning ahamiyati.
11	2	Simvоl tushunchаsining mохiyati. Simvоllаrni tugri bеlgilаsh vа ulаrdа mа’nоni ifоdаlаshning zаrurаti. Simvоlning shakllаri.
12	2	Ахbоrоt, bilim, mа’lumоt tushunchаlаrining tахlili. Bilimning infоrmаtivligi mummоsi.
12	2	Ахbоrоtlаshgаn jаmiyat kоntsеptsiyasi. Ахbоrоtlаshgаn jаmiyatdа mехnаt mаzmunining o’zgаrishi.
13	2	Ilmiy rаtsiоnаllikning shakllаnish tаriхi. Rаtsiоnаllikning mаzmuni.
13	2	Ilmiy tadqiqot fаоliyatidа rаtsiоnаllik vа irrаtsiоnаllik. Insоn bilimi-hissiy vа rаtsiоnаl fаоliyat birligi mаhsuli sifatida.
14	2	Ilmiy tadqiqotdа erkinlik vа ijtimоiy nаzоrаt. Ilmiy hаmjаmiyatdа fаnning erkinligi tаmоyili.
14	2	Nеytrаlizm vа ijtimоiy mаs’uliyat. Fаndаgi nеytrаlizm - din, ахlоq, siyosаtgа аrаlаshmаslikning ifоdаsi.
15	2	Ilmiy fаоliyatdаgi ахlоqiylik mеzоnlаri.
15	2	Hоzirgi dаvrdа fаn vа tа’lim sохаsidаgi kоrruptsiyagа qаrshi kurаshning usul vа vоsitаlаri.

III. GLOSSARIY

GLOSSARIY
Ad-hoc yaxlit xossalar - ontologik maqomi noimmanent, emeijentdir.

Ssientizm - fan-texnika taraqqiyotining ijobiy jihatlarini mutlaqlashtiradi.

Aksiomatik metod - ilmiy nazariya tuzish usuli. Bunda uning asosiga ayrim dastlabki qoidalar-aksiomalar qo'yiladi va nazariyaning qolgan barcha g‘oyalari mana shu aksiomalardan sof mantiqiy yo‘l bilan isbotlash orqali keltirib chiqariladi.

Amaliy tadqiqotlar - amaliy tadqiqotlarning xususiyati shu bilan belgilanadiki, ular amaliy vazifalami yechish uchun kerakli bo'lgan bilimni olishga qarab to‘g‘ridan-to‘g‘ri mo'ljal oladi.

Analiz - obyektni amalda yoki fikran tarkibiy qismlarga ajratish; sintez - qismlardan butunni, xuddi shunday tarzda, qayta birlashtirish.

Analitik bilim - tafsilotlami, xususan, asosiy negizda mavjud mazmunning butun salohiyatini aniqlash imkonini beradi.

Analogiya (moslik, o‘xshashlik) - o'xshash bo'lmagan obyekt- laming ayrim jihatlari, xossalari va munosabatlaridagi o‘xshashliklami aniqlash.

Aniq maqsadga qaratilgan fundamental tadqiqot - ilmiy izlanish yo‘nalishi aniq belgilangan va tadqiqotchilardan qo'yilgan maqsadlarga erishish yo'lidan og'maslik

Antissientizm - falsafiy bilishni ilmiy bilishdan ajratadi, uni ilmiy bilish bilan muvofiq emas, deb e’lon qiladi, u oqilonalikni kamsitadi va mistika, intuitsiya, iroda va shu kabilami mutlaqlashtiradi.

Axborot - obyektiv reallikning muhim qismini ifodalovchi tushuncha bo‘lib, o‘zini saqlash, qayta ishlash va ta’sir natijalari (izlari)dan foydalanish uchun mo'ljallangan moddiy tizimlarda namoyon bo'ladi.

Axborot texnologiyasi - bu axborotni tanlash, jamg‘arish, tahlil qilish va foydalanuvchiga yetkazib berishga yo‘naltirilgan hisoblash texnikasi, elektr aloqa, informatika imkoniyatlarining uyg‘unligidir.

Bilim sifatida fan - atrof borliq narsalari va jarayonlarini amalda aniq, izchil va tadrijiy bilishga qaratilgan. Faoliyat sifatida fan maqsadlami belgilash, qarorlar qabul qilish, yo‘l tanlash, o‘z manfaatlarini ko‘zlash, mas’uliyatni tan olish maydonida amal qiladi.

Bilimning ilmiylik mezoni - verifikatsiya qilish imkoniyati emas, balki aksincha, falsifikatsiya qilish (uni rad etish) imkoniyatidir.

Verifikatsiya tamoyili - mohiyat-e’tibori bilan formal mantiqni etarli asoslash tamoyilining o‘xshashi.

Germenevtik doira - «olmaxon g‘ildiragi» emas, zero, unda tafakkur qismlardan awalgi butunga emas, balki o‘z qismlarining bilimi bilan boyigan butunga, ya’ni boshqa butunga qaytadi.

Dalil (yoki dalillar)ni aniqlash - ilmiy tadqiqotning zaruriy sharti.

Deduksiya -bilish jarayonining umumiydan ayrimlikka yuksalishi.

Dialog - murakkab, rang-barang mazmunga boy va tushunish bilan uzviy bog‘liq o‘zaro aloqa shaklidir. Dialogda insonning ikki tabiiy intilishi: aytish va o'zini eshitishlariga erishish, shuningdek tushunish va tushunilishga intilish ro‘yobga chiqadi.

Ideallashtirish - voqelikning tajribada prinsipial amalga oshirib bo‘lmaydigan, lekin real olamda ularning timsoli bo'lgan obyektlaming tushunchalarini fikran shakllantirishni ifodalaydigan («nuqta», «ideal gaz», «mutlaqo qora jism» va sh.k.) tushuncha.

Ideografik metod - (yunoncha idios - «alohida», grapho - «yozaman») u madaniyat haqidagi tarixiy fanlar metodi, alohida tarixiy dalillar va hodisalaming o‘ziga xos xususiyatlarini tavsiflash.

Ijodiy qobiliyat - insonlarga kerakli bo‘lgan qandaydir yangilikni ochish yoki yaratish

Ijtimoiy axborot - bilimning shunday bir qismiki, u muayyan moddiy jismlarda qayd etilgan va belgilar tizimida ifodalang&n holda ijtimoiy-kommunikativ, subyektlararo jarayonga qo'shilib idrok etiladi va insonning bilim darajasini o‘zgartiradi, shuningdek, uning o‘zi ham o‘zgartirilib, undan faoliyatning turli jabhalarida foydalaniladi.

Ijtimoiy axborot jarayonining ikki faoliyat turi - interiorizatsiya va eksteriorizatsiya.

Ijtimoiy institut yoki ijtimoiy ong shakli sifatidagi fan - ilmiy tashkilotlar, ilmiy hamjamiyat a’zolari o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar tizimi, me’yorlar va qadriyatlar tizimi.

Ilmiy axborot - ilmiy bilish jarayonida olingan, tushunchalar, mulohazalar, xulosalar, nazariyalar va gipotezalar tizimida qayd etilgan, tabiiy yoki sun’iy belgilar tizimi yordamida ifodalangan, obyektiv borliqni olimning ma’naviy faoliyati natijalari orqali aniq aks ettiradigan va ijtimoiy-tarixiy amaliyotda foydalaniladigan ijtimoiy ahamiyatga molik va mantiqiy jihatdan (shaklan) umumiylashtirilgan axborot.

Ilmiy dalilning ikki muhim xossasi - ishonchlilik va bir variantlilik.

Ilmiy elita va intellektuallar - intellektual mulk bunyodkorlari.

Induksiya-ayrimlik (tajriba, dalil)dan umumiyga (ulami umumlashtirib xulosa chiqarishga) fikran harakat qilish.

Innovatsiya - ingliz tilidan kelib chiqqan, yangilanish, o'zgartirish, yangilik kiritish degan ma’noni bildiradi.

Inson bilimi - hissiy va ratsional faoliyatning birligi.

Intellektual elita - ziyolilaming tug‘ma emas, balki funksional tipi. U o‘z zimmasiga yuklangan jamiyatning ma’naviy va intellektual rivojlanishini ta’minlash funksiyasi bilan bog‘liq. Intellektual elitaga mansublikning eng diqqatga sazovor ko‘rsatkichi kashfiyot yoki ta’limotga stixiyali tarzda uning muallifi nomi berilishidir.

Interiorizatsiya - insonning ijtimoiy-kommunikativ jarayonlarda moddiylashgan ijtimoiy (shu jumladan, ilmiy) axborotni anglab yetishi.

Internalizm - ijtimoiy sharoitlar fanning rivojlanish jarayoniga ta’sir ko'rsatishini, albatta, inkor etmaydi, lekin bu ta’simi ahamiyatga molik emas.deb hisoblaydi.

Informatika (fransuzcha information - axborot va automatique - avtomatika) - axborot olish, unga ishlov berish, uni saqlash va taqdim etish jarayonlarini tadqiq qilish, jamiyat hayotining barcha sohalarida axborot texnikasi va texnologiyasini yaratish, amaliyotga joriy etish va ulardan foydalanish masalalarini hal qilish bilan shug‘ullanuvchi fan- texnika faoliyati.

IrratsionaUik - aql bilan bilish mumkin bo‘lmagan, mantiqiy fikrlash bilan muvofiq kelmaydigan narsalar va hodisalar.

Iste’dod - shaxsning individual-psixologik xususiyatlaridan biri bo‘lib, asosan ilmiy izlanish jarayonida eng katta kuch sifatida faol ishtirok etadi.

Kontrreduksiya tamoyili - oliy immanent «metayaxlit» xossalaming mavjudligi va mazkur tizim yaxlitligini yanada yuksak darajada uyushgan tizimning tarkibiy qismi, unsuri sifatida gnoseologik nuqtai nazardan tadqiq qilish mumkinligini e’tirof qiluvchi jarayon.

Kumatoid - suzayotgan obyektni anglatib, obyektlarning tizimli xususiyatini aks ettiradi. U vujudga kelishi, hosil bo'lishi, shuningdek, yo‘qolishi, parchalanishi mumkin.

«Case studies» atamasi pretsedentning, ya’ni kuzatish ostida bo'lgan va tushuntirishning mavjud qonunlari doirasiga sig‘maydigan individuallashtirilgan obyektning mavjudligini aks ettiradi.

Metayaxlit xossalar - ontologik maqomi immanent, emerjentdir.

Metod (yunon. metods - usul) - keng ma’noda yo‘l, ijodiy faoliyatning har qanday shakli kabi ma’nolami anglatadi. Metod u yoki bu shaklda ma’lum qoida, tartib, usul, harakat va bilim mezonlarining yig'indisi hamdir.

Metodologiya tushunchasi - faoliyatda qo‘llaniladigan ma’lum usullar tizimi (fanda, siyosatda, san’atda va h.k) va tizim haqidagi ta’limot yoki metod nazariyasi. Metodologiya faqat metodlami emas, balki tadqiqotni ta’minlovchi boshqa vositalami ham o'rganadi.

Modellashtirish tamoyili va o'xshatish metodi - obyektlaming ba’zi bir xossalarini ularga o‘xshagan moddiy yoki nomoddiy (konseptual tushunchaga asosiangan, mantiqiy-matematik) konstruk- siyalami tadqiq qilish orqali bilish mumkinligi. Mohiyat-e’tibori bilan bu qiyosiy bilish yo'lidir.

Modellashtirish - borliqni bilvosita o'rganish usuli. Biron obyektning xususiyatlarini ulami o‘rganish uchun maxsus tuzilgan boshqa obyektda qayta hosil qilishr.

Muammo - bilishning rivojlanish jarayonida obyektiv tarzda yuzaga keladigan, yechimini topish muhim amaliy yoki nazariy ahamiyatga ega bo'lgan masala yoki masalalar majmui. Shuningdek, muammo, hal qilishni talab etuvchi nazariy yoki amaliy masala; fanda - biron-bir hodisalar, obyektlar, jarayonlami tushuntirishda qarama-qarshi yondashuvlar ko‘rinishida amal qiluvchi va uni yechish uchun muvofiq nazariyani talab etuvchi ziddiyatli holatdir. Muammo - bu yechilishi lozim bo'lgan masala yoki vazifa.

Muammoni qo‘yish - ilmiy bilish jarayonining dastlabki bosqichi. Muammoni qo'yishda, avvalo, ayrim holatni masala sifatida anglab yetish, qolaversa, muammoning mazmunini aniq tushunish, ma’lum va noma’lum narsalami ajratgan holda uni ta’riflash lozim.

Nazariya - bu tabiat va jamiyat qonunlarining tushunishgagina emas, balki unga faol ta’sir etib aqliy asosda o‘zgartirishlar kiritish haqidagi ilmiy g'oyalar to'plami.

Nomotetik metod (yunoncha nomothetike - «qonunchilik san’ati») - qonunlami umumlashtirish va belgilashga qaratilgan bo'lib, tabiatshunoslikda namoyon bo'Iadi.

Nanotexnologiya - mitti texnologiya bo'lib, ming prototipi tabiat- ning o‘zida mujassam. Ko‘zga ko‘rinmas bakteriyalar, chumoli, o‘rgimchak va shunga o‘xshash hasharotlar tabiiy nano jismlardir.

Reduksiya tamoyili - ma’lum yaxlitlik, tizim, «murakkablik»ni uning nisbatan sodda tarkibiy qismlari, unsurlari orqali bilish.

Simvol - moddiy narsalar va jarayonlaming belgi yoki obraz tarzida ifodalangan ideal mazmuni.

Sintetik bilim - nafaqat umumlashtirish, balki mutlaqo yangi mazmunning yaratilishiga olib keladi.

Sistemali yondashuv - umumilmiy bilimning tarmoqlangan sohasi bo‘lib, uning predmetiga reduksiya, yaxlitlik va kontrreduksiyaning metodologik muammolari ham kiradi.

Strukturaviy-funksional (strukturaviy) metod - yaxlit tizimlarda ulaming strukturasini, strukturaning tarkibiy qismlari o‘rtasidagi barqaror munosabatlar va o'zaro aloqalami hamda ulaming bir-biriga nisbatan rollari (fiinksiyalari)ni ajratish.

Superintellektual elita - superintellektual elitaga Nobel mukofoti sohiblari kiritiladi.

Tabiiy obyektlar xossalarining to‘rt turi - barcha tabiiy obyektlarga xos bo'lgan xossalaming turlarini aniqlash fan metodo- logiyasining muhim vazifasidir. Tabiiy obyektlar, deganda kelib chiqishi insonning ongli ijodi bilan bog‘liq bo'lmagan har qanday yaxlit obyektlar: atomlar, molekulalar, tirik organizmlar, tabiiy til, jamiyat va shu kabilar tushuniladi.

Tadqiqotchilik loyiha-konstruktorlik ishlanmalari - amaliy tadqiqotlardan farqli o'laroq loyiha konstruktorlik ishlanmalari konkret texnik vazifani bajarish.

Talqin qilish - dalilning muhim unsuri bo‘lib, u har xil shakllarda amalga oshiriladi.

Tarixiylik tamoyili - obyektni kelib chiqishi va rivojlanishiga bog* lab, uni mufassal o‘rganish. Mazkur tamoyilning shakllanishi va mohiyati to‘g‘risida maxsus bo‘Iimda so‘z yuritiladi.

Tushuntirishning bosh maqsadi - o‘rganilayotgan predmetning mohiyatini, rivojlanish sabablari, shartlari va manbalarini, harakat mexanizmlarini aniqlashdan iborat.

To‘ldiruvchanlik tamoyili - tadqiqotning ko‘pgina obyektlari (mikrodunyoning elementar zarralarga o'xshash eng oddiy obyektlaridan tortib to inson va jamiyat singari murakkab obyektlargacha) har xil, hatto qarama-qarshi bilimlar (nazariyalar, konsepsiyalar, yonda- shuvlar)ni birlashtirish asosida nisbatan to‘la tavsiflanadi.

Umumlashtirish - predmetning umumiy xossa va belgilarini aniqlash jarayoni bo‘lib, mavhumlashtirish bilan chambarchas bog‘liq. Bunda har qanday umumiy (abstrakt-umumiy) yoki muhim (muayyan umumiy, qonun) belgilar ajratilishi mumkin.

Falsifikatsiya tamoyili - mazkur tamoyilga binoan, faqat inkor etish orqali tekshirib ko‘rish imkoniyati mavjud bo‘lgan bilimgina ilmiy bilim bo‘lishi mumkin.

Fan ijtimoiy-madaniy hodisa sifatida - insoniyatning dunyo haqida haqiqiy, aniq bilim olish va yaratishga bo'lgan muayyan ehtiyojiga javob tariqasida yuzaga kelgan va o‘z mavjudlik jarayonida jamiyat hayotining barcha jabhalari rivojlanishiga ancha kuchli ta’sir ko‘rsatadi.

Hissiy bilishning asosiy shakllari - sezish, idrok etish va tasavvur qilish.

Shubha - bu insonning ijodiy izlanishlari oqibatida ilgari egallagan bilimlarini qayta ko'rishga, qadriyatlami qayta baholashga undaydigan emotsional holatdir.

Eksperiment-o‘rganilayotgan jarayonga faol va izchil aralashish, eksperimentning maqsadlariga muvofiq maxsus yaratilgan hamda nazorat ostiga olingan sharoitlarda tadqiq qilinayotgan obyektni tegishli tarzda o‘zgartirish yoki uni aks ettirish.

Eksteriorizatsiya - yangi axborot yaratish borasidagi faoliyat.

Ekstemalizm - fan rivojlanishining ijtimoiy sharoitlariga tayangan holda mazkur rivojlanish sabablarini tushunish mumkin emasligini ta’kidlaydilar.

Erkin tadqiqot (izlanish) - odatda, individual xususiyat kasb etadi yoki ish maqsadini mustaqil belgilash va unga zarur bo‘lgan mablag‘lami o‘z ixtiyoriga ko‘ra tasarruf etish imkoniyatiga ega bo‘lgan olim tomonidan boshqariladi.

Ehtimoliy-statistik metodlar - barqaror takroriylik bilan tavsiflanadigan ko‘plab tasodifiy omillaming ta’sirini e’tiborga olishga asoslanadi.

Ehtiros - ijod jarayoniga tegishli bo'lgan biror narsani qadriyat sifatida baholash yoki bilish usuli

Yaxlit xossalar - ontologik maqomi immanent, emeijentdir.

Yaxlitlik tamoyili - tadqiq qilinayotgan obyektlaming alohida yaxlit xossalarini boshqa obyektlar (yaxlitliklar va sh.k.) bilan o‘zaro aloqada bilish.


IV. ILOVALAR

















Tarqatma material