Ilmiy tadqiqot markazi

 
UY XO‘JALIKLARI DAROMADLARIGA SOLIQNING TA’SIRI
 
 
Xojiyev Jaxongir Dushabayevich 
–
 
TDIU, Moliya kafedrasi, dots. v.b.
 
 
Respublikamizda uy xo‘jaliklarining daromadi muhim iqtisodiy ko‘rsatkich hisoblanadi, 
chunki u uy xo‘jaligining iste’mol ko‘lamini va uning jamg‘arma va investisiyalar nuqtai 
nazaridan kelajakda kechiktirilishini belgilaydi. Uy xo‘jaliklari daromadlari miqdoriga ko‘plab 
omillar ta’sir qiladi va bu omillardan biri soliqqa tortish tizimidir. 
Soliqlarning nafaqat aholi daromadlari uchun, balki ularning daromadlar tengsizligini 
ta’minlashda milliy iqtisodiyot uchun muhimligini hisobga olgan holda, aholi daroma
dlari 
tarkibi xususan, soliq solish soliq tizimining aholi daromadlar shakllanishiga ta’sirini baholash 
muhim hisoblanadi. Bunda uy xo‘jaliklarining pul daromadlari tarkibini o‘zgarishi va aholi 
daromadlarini tartibga solish mamlakatda amalga oshirilgan soliq islohotlarida aholi 
daromadlarini soliq tortish tizimini takomillashtirish jumladan, samarali soliq stavkalari joriy 
qilinishi bilan belgilanadi. Shu ma’noda, har bir uy xo‘jaligi ijtimoiy
-iqtisodiy kategoriya 
sifatida yoki ularning umumiyligi, iqtisod
iyotda uy xo‘jaligi sohasini tashkil etuvchi, mehnat 
birliklarining yuqori unumdorligi, keng ko‘lamli iste’mol va faoliyat hajmining oshishi tufayli 
kamida uchta yo‘nalishda sezilarli iqtisodiy o‘sishga egadir[1]. 
Fikrimizcha, bunday jarayonlarda uy xo‘ja
ligining tasarrufidagi daromad miqdori 
muhim o‘rin tutadi. Chunki, shaxsiy iste’moldagi tovar va xizmatlar tarkibi hamda miqdori, 
jamg‘arma normasi yoki investision faolligi ko‘p jihatdan soliqlar to‘langandan keyingi aholi 
ixtiyoridagi real daromad summas
iga bevosita bog‘liqdir. Bu, bir tomondan, mamlakatdagi 
ijtimoiy-
iqtisodiy sharoit va, xususan, soliq va ijtimoiy sug‘urta yukining funksiyasidir. O‘z 
navbatida, iqtisodiy siyosatning quyidagi beshta asosiy masalasini muhokamasi muhim 
hisoblanadi: daromad 
solig‘ining daromad taqsimotiga ta’siri, iste’mol va daromadni soliqqa 
tortishda tabaqalashtirilgan soliq stavkasini qo‘llash, inson va jismoniy kapitalni soliqqa 
tortish, inflyasiyaning iqtisodiyotning kapital intensivligiga ta’siri va jamg‘arma normasi 
yetarli darajadaligi yoki yuqoriligi haqida munozaralar[2]. 
Xususiy jamg‘arma normasi soliqlardan to‘langandan keyingi real daromad stavkasiga 
sezgir bo‘lgan iqtisodiyotda yoki davlat sektorining daromad hisobiga sarmoya kiritishga 
bo‘lgan marjinal moyilligi xususiy sektorning xususiy daromad hisobiga tejashga bo‘lgan 

---

246 
marjinal moyilligidan farq qiladi bu taxmin noto‘g‘ri. Chunki, daromad solig‘i orqali bir 
vaqtning o‘zida aholi daromadini soliqqa tortilgandan keyin kapital daromadini rentabellik 
darajasini p
asaytiradi va resurslarni xususiy sektordan davlat sektoriga o‘tkazadi, milliy 
jamg‘arish normasi hamda mehnat va kapital nisbatiga ta’sir o‘tkazadi. 
Fikrimicha, bunda 
daromad solig‘ining va iste’mol solig‘ining tabaqalashtirilgan qo‘llanilishi bilan bog‘liq bo‘lgan 
muhim masala hisoblanadi. Aksariyat iqtisodchilar 
daromaddan ko‘ra iste’molga soliq 
solishda samaradorlik afzalliklarini tan olishsada, iste’mol solig‘iga qarshi umumiy dalil 
shundan iboratki, u regressiv hisoblanadi, chunki u soliq bazasidan foizli daromadini chiqarib 
tashlaydi. Bu tahlil shu darajada to‘g‘ri hisoblanadiki, chunki foiz daromadi haqiqatan ham 
boylikka nomutanosib ravishda oshadi. Aniq natijalar albatta, taqqoslanayotgan ikkita 
soliqning xususiyatlariga bog‘liq. Biz jismoniy kapit
alga investisiyalarni bir zumda hisobdan 
chiqarishga yo‘l qo‘ymasligimiz sababli (tadqiqot va ishlanmalar xarajatlaridan tashqari) 
ehtimol daromadlarni soliq tortishning amaldagi tartibi inson kapitaliga daromad bilan 
taqqoslaganda jismoniy kapitalga soliq solinganidan keyin foyda normasini pasaytiradi. 
Umuman olganda, soliqlarning uy xo‘jaliklari daromadlariga ta’siri iste’mol, jamg‘arma 
va investisiyalar nuqtai nazaridan shaxsiy imkoniyatlar hamda uy xo‘jaligi sektori milliy 
iqtisodiyotning eng katta sof 
jamg‘aruvchi sifatida mamlakatda iqtisodiy faoliyat uchun 
muhimligi sababli dolzarb ilmiy va amaliy xususiyatga ega masala hisoblanadi. 
Uy xo‘jaliklarining daromadlari turli manbalardan tashkil topadi: 
-
ish haqi va boshqa mehnatga haq to‘lash; 
-
investisiya faoliyati, shu jumladan shaxsiy mulk buyumlari oldi-sotdisi daromad, renta, 
foizlar, dividendlar;
-
tadbirkorlik faoliyati; davlat ijtimoiy to‘lovlari; xorijda ishlayotgan shaxslardan 
ko‘chirmalar; 
-
boshqa daromadlar[3].
Uy 
xo‘jaliklarining pul tushumlarini shakllantirish manbalarining xilma
-xilligi ularni 
to‘rt guruhga bo‘lish imkonini beradi.
Jumladan, soliq solish maqsadlarida quyidagilar uy xo‘jaliklarining daromadi tarkibiga 
quyidagilardan iborat:
-
mehnatga haq to‘lash 
tarzidagi daromadlar;
-mulkiy daromadlar;
-moddiy naf tarzidagi daromadlar;
-boshqa daromadlar[4]. 
Qayd etish joizki, yuqoridagi daromadlarning salmoqli qismi to‘liq xo‘jaliklarning 
ixtiyorida qolmaydi, balki to‘langan soliqlar va boshqa to‘lovlar miqdo
riga kamaytiriladi. 
Shuni ta’kidlash kerakki, uy xo‘jaliklarini daromad manbalari (pensiya, oilaviy nafaqa, 
ishsizlik nafaqalari, ijtimoiy nafaqalar) va yuqorida ko‘rsatigan soliqdan ozod qilingan 
daromadlar uy xo‘jaliklari budjetning daromad qismini tashkil etgan holda to‘g‘ridan
-
to‘g‘ri 
soliqqa tortish imkoniyati amalda mavjud emas. 
Bugungi kunda xalqaro standartlari bilan uyg‘unlashtirishga qaratilgan soliq tizimini 
takomillashtirish va optimallashtirish eng muhim quyidagilar hisoblanadi:
-
uy xo‘jaliklari daromadlariga soliq solishda soliqqa tortilmaydigan minimumni va 
progressiv darajalarda yuqori va pastki chegaralarni oshirish;
-
uy xo‘jaliklarini mulk komponentlarini soliqqa tortishni o‘zgartirish, jumladan, 
ko‘chmas mulk va transport vos
italariga soliqlarning oshirish;
-
daromadlaarni soliqqa tortish islohotlari uy xo‘jaliklari jamg‘armasini oshirishga 
qaratilgan;
-
ijtimoiy to‘lovlarni nisbatini ishchining sug‘urta mablag‘larini hisobga oshirish 
oqibatida uy xo‘jaliklarining tasarrufidagi daromadiga salbiy ta’sirni kamaytirish; 
-
kapitaldan olinadigan soliqlar va iste’molga soliqlar o‘rtasidagi nisbatni 
optimallashtirish;

---

247 
-
ipoteka kreditlar va uzoq muddatli iste’molga mo‘llangan tovaralar bo‘yicha qarz 
to‘lovlariga soliq chegirmalari berilis
hi tartibini takomillashtirish;
-
uy xo‘jaligi sektorning daromadlari va farovonligiga samarali ta’sir ko‘rsatadigan soliq 
qonunchiligidagi o‘zgarishlarni amalga oshirish. 
O‘z navbatida, soliq ta’sirining yuqorida ko‘rsatilgan usullarini amaliyotga tatbiq 
etish uy 
xo‘jaliklarining moliyaviy savodxonligining yuqori darajasini talab qiladi, ular soliq imtiyozlari 
va preferensiyalar orqali ixtiyoriy daromadni oshirishga huquqiy ta’sirning real 
imkoniyatlarini bilishi kerak. Bundan tashqari, eng kam oylik ish haqidan oshmagan 
daromadlar bo‘yicha soliq imtiyozlarini bekor qilinishi, voyaga yetmagan har bir yosh bolalar 
uchun mol-
mulk solig‘i va ijara to‘lovlari uchun soliq chegirmalarini taqdim qilinishi va 
bolalikdan nogiron bolalarni bolani tarbiyalash xarajatlarini hisobga olgan holda ijtimoiy 
maqsadga qaratilgan samarali soliq mexanizmini tatbiq qilinishi, jismoniy shaxslarning 
nafaqat depozitlar, balki omonatlar bo‘yicha olgan foiz daromadlarining yalpi summasini o‘z 
ichiga olgan foizli daromad solig‘i bo‘yic
ha soliq solinadigan bazani kengaytirish, tegishli 
shartlar va alohida hollarda davlat yoki munisipalitetlar tomonidan chiqarilgan obligasiyalar 
yoki boshqa qarz qimmatli qog‘ozlari bo‘yicha foiz solig‘idan ozod qilish, soliqlar va yig‘imlar 
qonunchiligida elektromobillar, elektromotosikllar va elektr transport vositalari hamda 
maishiy chiqindilar uchun to‘lovlarni aniqlashning samarali mexanizmi joriy etish, 
xodimlardan majburiy ijtimoiy ta’minot badallari, ba’zi ish bilan bog‘liq bo‘lmagan 
munosabatlar va 
o‘z
-
o‘zini ish bilan band bo‘lgan uy xo‘jaliklarining tasarufidagi 
daromadlariga ta’sirini kamaytirish.
Shu o‘rinda, ta’kidlab o‘tish lozimki, jismoniy shaxslarning soliq majburiyatlarini 
kamaytirishning mavjud imkoniyatlarini hisobga olgan holda, o‘z dar
omadlarini (tegishli 
bo‘lgan uy xo‘jaliklarining daromadlarini) shakllantirish va soliqqa tortish tartibini to‘liq 
tushunib yetishi, xususiy moliyani boshqarishning muhim jihati va samarali boshqarishning 
zaruriy sharti sifatida belgilangan.