Ilmiy tadqiqot markazi

 
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
 
1.Abdullaeva Sh.Z. Bank risklari.T. Iqtisod-moliya. 2019 y. 
2. Abdullaeva S.
А.
Kredit konveyeri yoxud konveyer usulida kreditlash. Moliya jur.5-son, 81-87 bb. 
3
. BAI Corporate Private Debt 2021 study, 1 бб.
 
4. BAI Studie 2019 Unternehmenskreditfinanzierungen durch Nicht-Banken in Deutschland 
–
Die 
Sichtweise der drei Marktakteure, 9 бб.
 
5. Private Debt study, The evolution and next frontier for investors, private market insights. Mercer 
2021. 
6. corporatefinanceinstitute.com/resources/knowledge/trading-investing/value-at-risk-var/#:
 
ТИЖОРАТ БАНКЛАРИДА ЛОЙИҲАВИЙ МОЛИЯЛАШТИРИШ РИСКЛАРИНИ 
БОШҚАРИШ МЕХАНИЗМЛАРИ
 
Бердиев Акрам Ўктамович
 - 
Тошкент давлат иқтисодиёт университети
 
 
мустақил изланувчиси
 
 
Маълумки, ҳозирги даврда дунёда юз бераётган ижтимоий
-
иқтисодий жараёнлар, 
жаҳон иқтисодиётининг глобаллашуви, шунингдек халқаро ва маҳаллий бозорларда 
рақобатнинг 
кескинлашуви 
шароитида 
тижорат 
банкларида 
лойиҳаларни 
молиялаштириш, мавжуд муаммолар, рискларни бошқаришда қўлланиладиган 
механизмларни такомиллаштириш долзарблигини кўрсатмоқда.
Мамлакатимизда иқтисодиёт тармоқларини жадал ривожлантиришни таъминлашга 
қаратилган
инвестиция
лойиҳаларини молиялаштиршни самарали ва ўз вақтида амалга 
ошириш
мақсадида
Ўзбекистон Республикасининг «Инвестициялар ва инвестиция 
фаолияти тўғрисида»ги[1] янги таҳрирдаги қонуни, Ўзбекистон Республикаси 
Президентининг
«
2022-
2026 йилларга мўлжалланган янги Ўзбекистоннинг тараққиёт 
стратегияси тўғрисида»ги
[2], 
«
Ўзбекистон
Республикаси Инвестиция дастурини 
133
https://corporatefinanceinstitute.com/resources/knowledge/trading-investing/value-at-risk-
var/#:~:text=Incremental%20Value%20at%20Risk&text=Incremental%20VaR%20is%20calculated%20by,portfolio%20the%2
0individual%20investment%20represents.) 

---

208 
шакллантириш ва амалга оширишнинг сифат жиҳатидан янги тизимига ўтиш чора
-
тадбирлари тўғрисида»ги[3] фармонлари қабул қилинди ва маблағларини фаол жалб 
этиш бўйича изчил чора
-
тадбирлар амалга
оширилмоқда.
Шундан келиб чиққан ҳолда,
мазкур чора
-
тадбирлар доирасида
иқтисодий
жиҳатдан асослантирилган лойиҳавий 
молиялаштириш манбалари аниқ белгиланган ҳолда мамлакатни ривожлантириш давлат 
дастурлари ва молиялаштиришнинг сифат жиҳатдан янги тартиби жорий этилди
. 
Сўнгги йилларда мамлакатимиз банк тизими жами кредит портфелида инвестицион 
кредитларнинг янада ўсаётганлигини кўришимиз мумкин. Бу эса, тижорат банкларининг 
лойиҳавий 
молиялаштиришда 
рискларни 
бошқариш 
механимзларини 
такомиллашитириш заруратини юзага келтиради ва долзарблигини оширади.
Бундан ташқари, алоҳида таъкидлаш ўринлики, лойиҳаларни молиялаштириш 
банкларнинг юқори рискли фаолияти ҳисобланиб, бу турдаги рискларни бошқариш 
мураккаб ва кўп поғонали жараён ҳисобланади. Шундан келиб чиққан ҳолда, лойиҳавий 
молиялаштириш билан шуғулланувчи тижорат
банклари рискларни бошқариш мақсадида 
ўзига хос илмий
-
назарий асосларини шакллантиришлари муҳим аҳамият касб этади.
Тижорат банкларида лойиҳавий молиялаштириш рискларини бошқариш бўйича 
халқаро иқтисодчи олимлардан А.Наряна томонидан олиб борилган тадқиқотларда 
тижорат банклари инвестицион фаолиятида риск
-
бошқаруви жараёнлари қуйидаги 
босқичларда амалга оширилиши келтириб ўтилган: яъни, рискнинг моҳиятини аниқлаш 
ва таҳлил қилиш; риск билан боғлиқ йўқотишларни баҳолаш ва ҳисоблаш; рискларни 
бошқариш бўйича
тавсиялар ишлаб чиқиш, рискни бошқариш билан шуғулланувчи 
мансабдор шахсларнинг ваколати орқали рискни камайтириш; рискларни бошқариш 
бўйича тақдим этилган ҳисоботларни белгиланган мезон ва қоидаларга мувофиқ 
тайёрланганлигини назорат қилиш; риск даражасига қараб даромад олиш (юқори риск 
юқори даромад, кам риск кам даромад). Риск билан даромадни мувофиқлаштириш 
таъкидланади[
4]. 
Шунингдек, Ўзбекистонлик иқтисодчи олимлардан Ш.Абдуллаева томонидан ҳам 
банк риски тушунчаси тадқиқ этилган бўлиб, у «банк риски –
бу банк фаолиятини амалга 
ошириш жараёнида банк маблағларининг бир қисмини йўқотиш, ёки даромад ололмаслик 
шароитида ижобий натижага умид қилиб, банк операцияларини (депозит, кредит, 
инвестиция, валюта) ўтказишдир»[
5
] деб таъкидлайди. Ушбу иқтисодчи олимлар 
томонидан банк риски хусусан, инвестиция лойиҳаларини молиялаштиришда юзага 
келадиган банк рискларининг баъзи
жиҳатлари тадқиқ этилиб, бу борадаги муаллифлик
ёндашувлари илгари сўрилганлигини кўришимиз мумкин
. 
Ҳозирги
кунда халқаро миқёсда шаклланган тенденциялар Ўзбекистон банклари 
учун янги, замонавий
-
инновацион имкониятлар бериши баробарида муайян рискларни 
юзага келишига ҳам олиб келади. Инвестицион лойиҳаларни амалга ошириш риск 
омилларининг юзага келиши мумкинлиги билан, яъни лойиҳа олдига қўйилган
мақсадларга тўлиқ ёки қисман эриша олмаслик мумкин бўлган риск билан боғлиқдир. 
Жумладан, қуйидагилар инвестицион кредитлаш амалиётини ривожлантиришга салбий 
таъсир кўрсатувчи асосий омиллар ҳисобланади:
- 
корхоналарнинг кредитни тўлай олиш қобилияти етарли даражада эмаслиги, бу 
ҳолатда
кўпинча амалдаги бошқарув тизимининг сифати жиҳатдан талаб даражасида 
эмаслиги билан изоҳланади;
- 
мамлакатдаги валюта курси сиёсатининг жорий ҳолати. Валюта курси режимининг 
талаб ва таклиф асосида курс шаклланишига асосланганлиги;

---

209 
- 
мамлакатдаги инфляция даражасининг мақсадли кўрсаткичлар доирасида 
бўлишини таъминлаш мақсадида қайта молиялаш ставкасининг ўзгарувчанлиги ва бошқа 
ҳуқуқий
-
меъёрий ҳужжатлардаги камчиликлар;
- 
тижорат банкларида инвестиция лойиҳаларини кредитлашдаги рисклар 
даражасининг юқорилиги;
- 
маҳаллий корхоналар томонидан ишлаб чиқарилаётган товар ва хизматларга 
бўлган талабнинг етарли даражада эмаслиги
ва бошқалар
. 
Бизга маълумки, мамлакатимизда банк рискларини бошқариш амалиёти узоқ 
тарихга эга эмас ҳисобланади. Мамлакатимиз мустақилликка
эришгунга қадар аксарият 
тижорат банкларининг давлат мулки асосида ташкил қилинганлиги, шунингдек, ўз 
фаолиятини асосан давлат корхона ва ташкилотлари билан ҳамкорликда амалга 
оширганлиги сабабли банкларда риск муаммоси муҳим тарзда юзага келмаган. Замонавий 
банк мустақил банк тизимининг шаклланиши, банк тизимида хусусий ва акциядорлик 
тижорат банкларининг ташкил этилиши банклар фаолиятини халқаро миқёсда 
интеграциялашувига кенг йўл очиб берди. Бу эса, банк операциялари ва хизматлари 
самарадорлигига салбий таъсир этувчи омиллар хусусан, инвестицион лойиҳаларни 
молиялаштиришда юзага келадиган банк рисклари омилига алоҳида эътибор қаратиш 
заруратини келтириб чиқарди.
Сўнгги йилларда асосий капиталга инвестицияларнинг асосий фондлар турлари 
таркиби бўйича таҳлилини кўриб чиқадиган бўлсак
(1-
расм) [
6].