Ilmiy rahbar: aytimbetov n. Bajardi: jumaboyeva ch

OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI BERDAQ NOMIDAGI QORAQALPOQ DAVLAT UNIVERSITETI FIZIKA FAKULTETI 2-G FIZIKA GURUH TALABASI JUMABOYEVA CHAROSNING OPTIKA FANIDAN OPTIK SISTEMALARNING ABERRATSIYASI MAVZUSIDA YOZGAN
KURS ISHI





ILMIY RAHBAR: AYTIMBETOV N.
BAJARDI: JUMABOYEVA CH
NUKUS_2023

MUNDARIJA

I. KIRISH 2
1.1. Optik sistemalar haqida ma’lumot 6
II. ASOSIY QISM. OPTIK SISTEMALARNING ABERRATSIYASI 7
2.1. Optik aberratsiyalar 7
2.2 Xromatik aberratsiya 9
2.3. Sferik aberratsiya 13
2.4. Optik o‘qdan chetda kuzatiladigan aberratsiyalar va ularni kamaytirish yo‘llari 17
2.5. Refraktorlar. Reflektor va teleskopik tizimlar 19
III. XULOSA 24
IV. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 25

I. KIRISH

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev oliy ta‘lim tizimini
2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi tasdiqladi va unda quyidagilar
nazarda tutiladi: oliy ta‘lim sohasida davlat-xususiy sheriklikni rivojlantirish,
hududlarda davlat va nodavlat oliy ta‘lim muassasalari faoliyatini tashkil etish
asosida oliy ta‘lim bilan qamrov darajasini 50 foizdan oshirish, sohada sog‘lom
raqobat muhitini yaratish; O‘zbekiston Milliy universiteti va Samarqand davlat
universitetini mamlakatimizdagi nufuzli oliy ta‘lim muassasalarining flagmaniga
aylantirish; respublikadagi kamida 10 ta oliy ta‘lim muassasasini xalqaro e‘tirof
etilgan tashkilotlar (Quacquarelli Symonds World University Rankings, Times
Higher Education yoki Academic Ranking of World Universities) reytingining
birinchi 1000 ta o‘rindagi oliy ta‘lim muassasalari ro‘yxatiga, shu jumladan,
O‘zbekiston Milliy universiteti va Samarqand davlat universitetini birinchi 500
ta o‘rindagi nufuzli oliy ta‘lim muassasalari ro‘yxatiga kiritish; oliy ta‘lim berish
muassasalarida ta’lim-tarbiya o‘quv jarayonini bosqichma-bosqich kredit-modul tizimiga o‘tkazish; xalqaro tajribalardan kelib chiqgan holda, oliy ta‘limning ilg‘or standartlarini joriy etish, jumladan, oliy o‘quv dasturlarida nazariy bilim olishga yo‘naltirilgan ta‘limdan amaliy ko‘nikmalarni shakllantirishga yo‘naltirilgan ta‘lim tizimiga bosqichma-bosqich o‘tish; oliy ta‘lim tizimi mazmunini sifat jihatidan yangi bosqichga ko‘tarish, ijtimoiy soha va boshqa iqtisodiyot tarmoqlarining barqaror rivojlanishiga munosib hissa qo‘shadigan, mehnat bozorida o‘z o‘rnini topa oladigan yuqori malakali kadrlar tayyorlash tizimini yo‘lga qo‘yish; oliy ta‘lim muassasalarining akademik mustaqilligini ta‘minlashdan iborat [1].
O'zbekiston Respublikasida ta’lim tizimi sohasida bo'layotgan o'zgarishlar davlatimizning istiqbolini ta’minlovchi asosiy omillardan biri sifatida jahon ommasi tomonidan e'tirof etilmoqda. O‘z navbatida “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ning qimmati unda har bir shaxsni jamiyat ehtiyojiga javob beruvchi kasb egasi qilib tarbiyalashga asosiy yuksak e’tibor qaratilganligi bilan belgilanadi. Ushbu asosda o'quvchilarni ijodkorlik faoliyatiga tayyorlash ishlarining samarali yo'lga qo'yilishi ta’lim islohotlari muvaffaqiyatini ta’minlovchi eng muhim omil vazifasini o'taydi. Ta’lim islohotlarining hozirgi bosqichida erkin fikrlovchi shaxsni tarbiyalash muammosi alohida dolzarblik kasb etmoqda. Bu boradagi milliy ta’lim modelining asosiy g'oyasi va mazmuni “Ta’lim to ‘g‘risida”gi qonun hamda “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da o'z ifodasini topgan. Respublikamizda umumiy o'rta ta’lim muassasalari oldiga qo'yilgan o'quvchilarni xalq xo'jaligining turli sohalarida samarali mehnat qilishga, kasb-hunarlarni ongli ravishda tanlashga tayyorlash bo'yicha ijtimoiy buyurtmasini bajarishda mehnat ta’limi o'qituvchisining roli beqiyosdir. Davlat ahamiyatiga molik ushbu vazifani bajarish uchun mehnat ta’limi o'qituvchisidan umum-mehnat bilim, ko'nikma hamda malakalarini, kasbiy-ilmiy kompetensiyalarni takomillashtirish va rivojlantirishni hamda dinamik ravishda tobora rivojlanib borayotgan pedagogik jarayon talablari darajasida pedagogika, psixologiya, metodika fanlari yutuqlari, zamonaviy texnika va ilg'or texnologiyalar, ishlab chiqarish va bozor iqtisodiyoti munosabatlari bo'yicha mukammal bilim hamda ko'nikmalarni egallashni taqazo etadi. Shu munosabat bilan, mehnat ta’limi o'qituvchisining bilim, ko'nikma ham da malakalari ko'lami va sifati, uning ta ’lim-tarbiya jarayonini umumiy o'rta ta'lim DTS talablari asosida tashkil etish va o'tkazish bo'yicha erishgan yutuqlari va yo'l qo'ygan kamchiliklari, kasbiy mahorati va shu kabi mehnat faoliyatiga oid murakkab va ko'p qirrali faoliyatini takomillashtirish jarayonlarining didaktik shart-sharoitlarini aniqlash, nazorat maqsadiga muvofiq ravishda uning shakl, tur, usul va vositalarini optimal tanlash asosida nazorat o'tkazish metodikasini ishlab chiqish, uning mazmunini boyitish, bu sohada mamlakatimiz miqyosida amalga oshirilayotgan tashkiliy ishlarning tahlili bu borada amalga oshirilavotgan barcha tadbirlarni ilmiy uslubiy asosda tashkil etilishini talab qilmoqda [2].
Optika grekcha "opticos" - ko`raman, degan so`zdan olingan bo`lib, fizikaning bu bo`limida yorug`likning tabiati, yorug`lik hodisalaridagi qonuniyatlar va yorug`lik bilan moddalarning o`zaro ta’siriga doir jarayonlar o`rganiladi. Yorug`lik manbalari deb atom va malekulalari ko`rinadigan nurlanish hosil qiladigan barcha jismlarga aytiladi. Yorug`likni quyidagi manbalari mavjud: Тabiiy yorug`lik manbalari: quyosh, yulduzlar, nurlanuvchi tirik organizmlar (masalan baliqlar, hashoratlar, ayrim mikroblar) va hakozolar. Sun’iy yorug`lik manbalari: qizdirilganda nur chiqaruvchi jismlar, gaz razryadi, lyuminessensiyalanuvchi qattiq va suyuq jismlar. Jismga tushayotgan yorug`lik nuri unda turli xil o`zgarishlarni vujudga keltiradi. Masalan: jismni isishi, bo`yalgan jismlar ranglarini o`zgarishi, kimyoviy reaksiyalarni vujudga kelishi va hakazo. Bularni hammasi yorug`likni energiya tashishini ko`rsatadi. Fazoda energiyani yo harakatlanayotgan jismlar, yo muxitda tarqalayotgan to`lqinlar ko`chirishi mumkin bo`lgani tufayli yorug`lik nurlanishi yo mayda zarralar oqimi, yo biror muxitdagi to`lqin jarayonidan iborat bo`lishi mumkin.
Yorug’likning to’g’ri chiziq bo’ylab tarqalishi qadimgi Mesopotamiya va qadimgi Misrda maʼlum bo’lgan hamda undan qurilish ishlarida foydalanishgan. Tasvirning ko’zguda hosil bo’lishi bilan miloddan avvalgi 3-asrda Aristotel, Platon, Yevklidlar shug’ullanishgan. Optikaningning rivojlanishi Isak Nyuton, R. Guk, F. Grimaldi, X. Gyuygens va boshqalarning ishlari bilan bog’liq. XI-asrda arab olimi Ibn al-Xaysam (Algazen) Optika toʻgʻrisida risola yozgan bo’lsada, yorug’likning sinishi qonunini ifodalay olmagan. Faqat 1620-yillarda bu qonunni tajriba yo’li bilan golland olimi V. Snellius va R. Dekart isbotladi. XVII asrdan yorug’lik haqida korpuskulyar va to’lqin nazariyalar paydo bo’la boshladi. Yorug’lik korpuskulyar (zarra) nazariyasining targ’ibotchisi X. Gyuygens edi.
Optik tizimlarning abratsiyalari (lotincha. Aberra tio - qochish), buzilishlar, optik tizimlar tomonidan shakllangan tasvir xatolari. Optik tizimlarning abratsiyalari optik tasvirlar unchalik farq qilmasligi, ob'ektlarga aniq mos kelmasligi yoki ranglarga aylanishi bilan izohlanadi. Optik tizimlarning quyidagicha buzilishlari eng keng tarqalgan: sferik - tasvirning yetishmasligi, unda tizimning optik o'qiga yaqin joylashgan ob'ektning bir nuqtasi va tizimning o'qidan uzoqroq qismidan o'tadigan nurlar bir nuqtada to'planmaydi: koma - optik tizim orqali yorug'lik nurlarining oqib o'tishidan kelib chiqadigan aberratsiya. Agar optik tizimning o'tishida sharsimon yorug'lik to'lqini deformatsiyalanib, obyektning biron bir nuqtasidan chiqadigan nurlar bir nuqtada kesishmasa, lekin bir-biridan bir oz masofada ikkita o'zaro perpendikulyar segmentlarda joylashgan bo'lsa, unda bunday nurlar astigmatik deb ataladi va bu nurning o'zi aberatsiya astigmatizm. Buzilish deb nomlangan abratsiya ob'ekt va uning tasviri o'rtasidagi geometrik o'xshashlikni buzilishiga olib keladi. Optik tizimlarning buzilishlari, hamda shuningdek, tasvir maydonining egriligini ham o'z ichiga oladi. Optik tizimlar bir vaqtning o'zida bir nechta buzilishlarga ega bo'lishi mumkin. Ularni yo'q qilish tizimning maqsadiga muvofiq amalga oshiriladi; ko'pincha bu qiyin ish. Optik tizimlarning yuqoridagi abratsiyalari geometrik deyiladi. Optik muhitning sinishi indeksining yorug'lik to'lqin uzunligiga bog'liqligi bilan bog'liq bo'lgan xromatik aberatsiya ham mavjud [3].