Ilmiy maqola va tadqiqotlar

Doston  —  bu,  asosan,  ertakdir.  Biroq,  o‘zining  qahra- 
monlarining  bo‘lushi,  uzun  ham  kengligi,  sof  tizim  yoki 
tizim-sochim aralashligi,  baxshilar tomonidan cholg‘i bilan 
aytilishi bilan ertaklardan ayriladir. Doston ulug‘ voqealarga 
aralashkan qahramonlaming  qilg‘an  ishlarini  tasvir qiladir. 
Tartib  etkuchilari,  aytib  berguchilari  «baxshi»  atalg‘an  el 
shoirlaridirlar.  Doston  nuqul  tizim  bo‘lg‘ani  kabi  tizim- 
sochim  aralash  ham  bo‘ladir.
Bu dostonlardan biri  — el adabiyoti yo‘lida tirishguchi- 
larimizdan  o‘rtoq  G ‘ozi  Olimning  1922-yilda Toshkent va 
Samarqand uyezdlarida yashayturg‘an o‘zbeklaming mash- 
hur  oqinlari  —  Hamroqul  baxshi  va  Fozil  jirov  Yo‘ldosh 
o‘g‘lining  og‘zidan  yozib  olg‘ani  «Alpomish»  dostonidir.
O ‘n olti uruq Qo ‘ng‘irot elida Dovonbiy degan o ‘tdi. Dovon- 
biydan  Olpinbiy  degan  paydo  bo‘ldi...  deb  qisqa,  jumlasi 
ochiq,  fasih  bir  sochim  bilan  boshlang‘an  bu  doston  so- 
chim, tizim aralash dostonlardandir.  Dostonning qahramon- 
lari  Boybo‘rining  o li Alpomish,  Olpon  bilan  Boysari  qizi 
Barchinoydir.  Alpomishning  musulmoncha  oti  Hakimbek- 
dir.  0 ‘zi madrasada  tahsil k o ‘radir.  Bir kun  otasiga zakot- 
dan  ma ’,lumot beradir.  Otasi Boybo ‘ri Boysarining molidan 
zakot talab qiladir. Boysari akasiga zakot bermaydir.  Qo ‘ng‘i- 
rot  elidan  ko ‘chadir.  Musulmon  bo ‘Imagan  qalmoq  yurtiga- 
borib, qo‘nadir.  Ondag‘i boturlardan  Qorajon bilan Ko‘kaldosh 
uning qizi Barchinoyga  oshiq bo ‘ladirlar,  uni olmoq istaydir: 
bu  xabami  eshitkan  Alpomish  o ‘zining sevgilisini  qutqarmoq 
uchun  otlanib  chiqadir.  Voqea  shuning  tegrasida yuradir.
Dostonda  qahramonlaming  o‘zaro  so‘zlari  tizim  bilan 
boradir.  Baxshi  bulaming  qayoqqa  borg‘anlarini,  nimalar 
qilg‘anlarini sochim bilan aytadir.  Sochimlari yengil, ochiq,
74

---

qulay  onglashilarliqdir.  So‘zning  tabhy  borishini  buzmas- 
dan, ora-sira sajiaryasaydir. Ba’zijoylarda sochimlar yarim 
tizim  shaklini  oladir:  To‘qson  otni  Yo‘qson  botur  minadi. 
Jarashiga jiyak sovut kiyadi. Erta bilan namoz vaqti bo ‘lg‘anda 
Boysarining  ovulina  keladi.
Tizimlari barmoq vaznidadir.  Qofiya to‘g‘risida erkli bir 
y o i  tutilg‘an.  Qofiyasi  boisa  ham  belgih  bir  tartib  bilan 
emas.  Qofiyasiz misraiari ham bor:
Ko‘kaldosh:
— Boysari aka,  eshit menim  so ‘zimdi,
To ‘qson polvon  eng kattasi o ‘zimdi.
Barchinoyni  to‘qson polvon  taladi,
Olib  chiqqin  Barchin  degan  qizingdi,
Barchinoy saylasin,  bo ‘Isun  anga  bosh.
Boysari:
— Aytkaningga,  ey  Ko ‘kaldosh,  ko ‘nmayman. 
Mol  emasman,  hayvoningga yurmayman. 
Barchinoyning Alpomishday eri bor,
Ul turganda  senga  qizim  bermayman.
Alpomishim  bu  chog‘da yoshdir,
Yosh  bo‘lsa  ham  Qo‘ng‘irot eliga  boshdir,
Bu  so ‘zning eshitsa  Olpon  keladi,
Qasd aylasa  Olpon  eling oladi.
To‘qsoningga  qirq  kun  qirg‘in  soladi.
Bir Barchin  deb solsa  boshingga  baloni,
Bir Barchin  deb  qir(q)  Barchining oladi.
Bundan  burun  ham  yozishga  o‘tkarilgan  el  dostonlari 
bizda  ko‘bdir:  «Sanavbap>,  «Tohir-Zuhra»,  «Bahrom-Gu- 
landom».  Xivalik Nurmuhammad Andalibning «Yusuf-Zu- 
layho»  hikoyasi  shu  yo‘sunda  yozilg‘an,  hatto  bosilg‘an  el 
dostonlarimizdandir1}.
Bulaming eng muhimi «Ahmadbek», «Yusufbek» doston- 
laridir. Shu dostonlaming-da hammasi sochim-tizim aralash- 
dir. Sochimlarida «Alpomish» dostonida bo‘lg‘an fasihlik yo‘qdir. 
Sababi  bular(ni)  baxshilar  aytqoncha  yozilmay,  u  zamongi 
yozish yo‘llariga ergashtirilgani bo‘lsa kerak. Tizimlari yuqorida 
ashula shakhda ko‘rganimiz to‘rtliklardan tuzulgan:
'> Bulaming  hammasi  sariq  qog‘ozda,  yomon  yanglish,  o‘qulmas  yoziy 
(yozuv) birla toshbosmadabosilg‘an, tekshirishka yaramaydir. Ilmiy markazimiz 
himmat  qilsa-da,  shulaming  hammasini  yig‘ib,  tuzatib,  ihlay  bostirsa...
75

---

Yazidlardin  og‘ir lashkar kelibdir,
Yusufbekka yo ‘q savdolar solibdir,
«Valloh  a ’lam»  Yusufbek qul bo‘lubdur,
Tunng,  beklar,  ayrib  olay jonimni.
Bizni yo ‘qlab  ko ‘zdin yoshni  to ‘kmasun,
Bandi  bo ‘lub,  mardning ko ‘ngli  cho ‘kmasun,
Ey yigitlar,  bizjiingl)  bo ‘Imasun,
Turing,  beklar,  ayrib  olay jonimni.
Amirbekning onglang endi so ‘zini,
Aqlingizga  kelib  onglang  to‘g ‘rini,
Xudo yor bo ‘Isa  bir qirsoq koflmi,
Turing,  beklar,  ayrib  olay yorimni.
Bu yo‘sundan boshqa,  eski g‘azal  shaklida  qator qofiya 
bila yozilg‘an  (el)  tizmalari  ham bor.
Lapar
E1 adabiyotining eng muhim turlaridan biri lapardh.  Bu 
to‘g‘rida shoirimiz Elbek mana bunday deydir2’: «Burunlarda 
bobolarimiz tomonidan to‘y-to‘yga ko‘churihb, buyuk havas 
bilan  aytilib  kelgan  bu  «adabiyot»  bukun  so‘nar  holga 
yetmishdir.  Lapar «opera»ga yaltiroq (yaqinroq bo‘lishi ke- 
rak  —  H.  B.)  bir  ruhda  aytilgan  asar  boiib,  buni  qizning 
nikohidan  bir-iki  kun  burun  o‘yun  kechasida  «kuy»  bilan 
aytib o‘qiydirlar.  Munda kelin boiguchi qiz o‘zining yaqin 
o‘rtoqlarini  chaqirib,  «bazm  kechasi»  yasaydir.  Buning  bir 
kechasiga  qizlardan  tashqari  xotunlar,  kuyov  tomonidan 
yigitlar  ham  keladirlar.  Bu  ko‘ngulli  kechani  boshqarish 
ishi  qari  xotunlarga  topshirilg‘anhkdan  ular  tartib  saqlab, 
kechani  juda  yaxshi  o‘tkazadirlar.  Bu  yasalg‘usi  bazm 
kechasida  qizlar  va  yigitlar  o‘zlarining  ko‘nglidagi  narsa- 
larini  lapar  yoii  bilan  bir-birlariga  onglatadirlar.  Lapami 
boshlash  oldida qizlar bilan yigitlar orasida turg‘usi xotun- 
lardan biri lapaming boshlangichi bo‘lg‘an quyidagi lapami 
aytib,  ulami laparga  undaydir.
Boshlangich  lapar:
Lapaming awali boshi  — marmar toshi,
Chit ro‘molni  ho‘l qilg‘an  ko ‘zimning yoshi.
Chit ro ‘molim  xosaye,
Qo‘limda  chinni  kosaye,
n Bir  so‘z  tushib  qolg‘an.
21 «Bilim  o‘chog‘i» jumali,  1-son,  97-bet,  1922-yil.  Elbek  maqolasi.
76

---

Qizlar lapar aytganda 
Yigitlar quloq solsayel).
Bundan  so‘ng  yigitlar  tartib  bilan  ushbu  yo‘lda  lapami 
boshlaydir  ham  bir  gal  qizlar  va  bir  gal  yigitlar  aytib,  tong 
otdiradilar:
— Lapar aytsang to yda  aytgil,  suluv qizlar qocharo, 
Ochilmag‘an gulg‘unchani  bulbul sayrab  ocharo.
Ey  bulbul,  muncha  sayraysan  tog‘-u  toshni o ‘ydurub, 
Issiq-sovuq suv  icharsan  moy yurakni kuydurub...
— Ko ‘zam  olib suvga  chiqsam  oh  urodur bir yigit,
Ko‘zam  qo‘yib  quloq solsam,  yordan  ayrilg‘an yigit. 
Yordan  ayrilg‘an yigitning yori men  bo ‘Isammukin, 
Qo‘liga  qirg‘iy  berib,  ko ‘ksida jon  bersammukin?
— Daryoning naryoida  bir tub g ‘o ‘za,
Ul g ‘o ‘zaning taguda  oltun  k o ‘za.
Jon yanga, jonim yanga,  arzim  sizga,
Bir kecha  qo ‘shub  qo ‘ying qaro  ko ‘zga.
—  Daryoning naryog‘iga  qoy  beramiz,
To‘tiqush  bolasig‘a  toy  beramiz,
To‘tiqush  bolasig‘a  ipak  kerak,
Yor bilan  o ynashmoqqa yurak kerak.
—  Qizlatjon,  qaynar buloqqa  boshlamang,
«Moli ko ‘b»  deb  boy  bolasin xushlamang,
Mol degani  qo ‘Ining kiri,  yuvsa  ketar,
Tirik qo ‘Iga  mol yetar,  o Igan  ketar.
—  Subhidamning salqini so ‘Idirdi gullar bargini,
Kimga  aytib,  kimga yig‘lay  bevafo yor dardini?
Bevafo  hargiz vafodor o ‘Imadi,
Tol yog‘och  asta  mevador o ‘lmadi.