borayiq, kelayik.
2) Bundan keyin «buyruq» deganda bo‘lishli, bo‘lishsiz buyruqlaming tub
shakUari, ya’ni «o‘zak»lar onglashilsin.
155
3. Yozarman Yozmassan
Kelarsan
Kelmassan
4. Yozarlar
Yozmaslar
Kelarlar
Kelmaslar
5. Yozarmiz
Yozmasmiz
Kelarmiz
Kelmasmiz
6. Yozarsiz
Yozmassiz
Kelarsiz
Kelmassiz
Buyruqqa «ajaq—ajak» qo‘shimchalari qo‘shilib bu fe’1-
ning birinchi shakli yasaladir. Unga ishlovchi belgilaridan
birinchi turlilari qo‘shilg‘ach, qolg‘an besh shakli yasal-
g‘an boiadir.
Yoz
1. Yozajaq
2. Yozajaqman
3. Yozajaqsan
4. Yozajaqlar
5. Yozajaqmiz
6. Yozajaqsiz
Kel
1. Kelajak0
2. Kelajakman
3. Kelajaksan
4. Kelajaklar
5. Kelajakmiz
6. Kelajaklar
Yoan so‘zdan
Yozma
Yozmayajaq
Yozmayajaqman
Yozmayajaqsan
Yozmayajaqlar
Yozjnayajaqmiz
Yozmayajaqsiz
Ingichka so‘zdan
Kelma
Kelmayajak
Kelmayajakman
Kelmayajaksan
Kelmayajaklar
Kelmayajakmiz
Kelmayajaksiz
0 ‘tinch fe’l
Bu fe’lning yasahshi shundaydir: buyruqg‘a «g‘ay—gay»
qo‘shimchasi qo‘shilib birinchi shakh yasaladir.
Birinchi shaklga ishlovchi belgilarning ikinchi turi
qo‘shilib, qolg‘an besh shakh tuziladir.
Yoz
Yozma
Kel
Kelma
1. Yozay
Yozmaay
Kelgay
Kelmagay
2. Yozg ‘ayman
Yozmag‘ayman
Kelgayman Kelmagayman
11
Bu fe’l shu birinchi shakl sufat bo‘lib ham ishlatiladir. Kelajak zamon
kabi.
156
3. Yozg‘ay$an
4. Yozg ‘aylar
5. Yozg‘aymiz
6. Yozg‘aysiz
Yozmag ‘aysan
Yozmaaylar
Yozmag‘aymiz
Yozmag‘aysiz
Kelgaysan
Kelgaylar
Kelgaymiz
Keigaysiz
Kelmagaysan
Kelmagaylar
Kelmagaymiz
Kelmagaysiz
Shart fe’l
Ishlasang, tishlarsan.
Izlasang, toparsan.
Qor yog‘masa to‘y bo‘lar.
Yuqorida yozilg‘an gaplarda tishlamak (yemak)mn% ish-
lashka, topmoqning izlashka, fo^ning-da qor yog‘masliqg‘a
bog‘li bo‘lg‘ani ko‘rinib turadir.
0 ‘z ma’nosidag‘i ishka boshqa ishning bog‘lang‘anlig‘ini
bildirgan fe’llar «shart fe’l» bo‘ladir. Shart fe’l shunday
yasaladir: buyruqg‘a «sa—sang» qo‘shimchasi qo‘shib shart
fe’lning birinchi shakli yasaladir.
Bu birinchi shaklga ishlovchi belgilari qo‘shilib qolg‘an
shakllari tuziladir.
Yoz
1. Yozsa
2. Yozsam
3. Yozjsang
4. Yozsalar
5. Yozsoq
Yozma
Yozmasa
Yozmasam
Yozmasang
Yozmasalar
Yozjnasoq
6. Yozsangiz Yozmasangiz
Kel
Kelsa
Kelsam
Kelsang
Kelsalar
Kelsak
Kelsangiz
Kelma
Kelmasa
Kelmasam
Kelmasang
Kelmasalar
Kelmasak
Kelmasangiz
Shart fe’lining 5 inchi «shakli» yozsoq-yozjnasoq bo‘lsa
ham Toshkent o‘zbeklari buning joyida yo&amiz, kelmasa-
miz, yozmasamiz, kelsamiz deylar. Bu mahalliy ozchiliqda
bir ishlatish bo‘lsa ham tarixiy, eski bir ishlatishdir. So‘ng-
roqda bundan so‘z ochamiz.
Shart fe’lning oltinchi shakli yozsangiz, yozmasangiz
bo‘lsa-da, bizda yozsanglar, kelsanglar shaklida ham ishla-
tish bordir.
Shart fe’l boshqa bir ishning o‘ziga bog‘li ekanini bildirmas-
dan, soda o‘zi ishlatilsa, «umid-armon» ma’nosini beradir.
Ko‘ngli tilagan muroda yetsa kishi,
Yo borcha murodlami tark etsa kishi.
Bu iki muyassar o ‘Imasa olamda,
Boshini olib bir sorig‘a ketsa kishi.
(Bobir)
157
Qo‘zg‘atish fe’l
Shart fe’llarga «chi—chi» qo‘shilg‘anda «qo‘zg‘atish fe’l»
bo‘ladir:
1. Yozsa-chi
Yozmasa-chi
2. Yozsam-chi
Yozmasam-chi
3. Yozsang-chi
Yozmasang-chi
4. Yozsalar-chi
Yozmasalar-chi
5. Yozsoq-chi
Yozmasoq-chi
6. Yozsang(iz)-chi
Yozmasang(iz)-chi
Ikinchi ko‘ma
Hozirg‘i fe’llar
Hozirg‘i fe’llaming bizda uch shakli bordir.
1
Ketida cho‘zg‘i harfi bo‘lg‘an buyruqqa «ydir—ydir» ketida
qo‘shilib, cho‘zg‘i harfi bo‘lmag‘an buyruqqa «adir—adir»
qo‘shilib bu fe’lning birinchi shakli tuziladir.
Bu birinchi shaklga ishlovchi belgilaming turlari qo‘shihb,
bu fe’Uaming qolg‘an besh shakh yasaladir. Biroq bu fe’lning
birinchi, to ‘rtinchi shaklidan boshqalarda «dir—dir»
qo‘shimchasi tushib qoladir.
Keti cho‘zg‘isiz buyruqdan
Yozjna
Yozmaydir
Yozjnayman
Yozmaysan
Yozjnaydirlar — yozmaylar
Yozmaymiz
Yozmaysiz
Keti cho‘zg‘ili buyruqdan
O ‘qu
0 ‘quma
1. 0 ‘quydir
0 ‘qumaydir
2. O ‘quyman
O ‘qumayman
3. 0 ‘quysan
0 ‘qumaysan
4. O ‘quydirlar — o ‘quylar 0 ‘qumaydirlar — o ‘qumaylar
5. 0 ‘quymiz
0 ‘qumaymiz
6. 0 ‘quysiz
0 ‘qumaysiz
Yana umidga oshyon quradir.
(Cho‘lpon)
Yoz
1. Yozadir
2. Yozaman
3. Yozasan
4. Yozadirlar
5. Yozamiz
6. Yozasiz
158
Azizbek osonliq bilan jon beradirgan ko‘rinmaydir.
(Julqunboy)
Bu fe’lning birinchi, to‘rtinchi shakUaridagi «dir—dir»
qo‘shimchasida b o ig ‘an «r» harfi xalq tilida ko‘brak «i—i»
harfiga aylantiriladir:
Yozadir o‘mida yozadi
Yozmaydir o‘mida yozmaydi
Yozadirlar o‘mida yozadilar
Yozjnaydirlar o‘mida yozmaydilar deyiladir.
2
Buyruqqa bir ust cho‘zg‘isi bergandan so‘ng «yotir»
qo‘shilib birinchi shakli yasaladir, qolg‘an besh shaklini
yasamoq uchun ishlovchi belgilarining ikinchi turlarini shul
birinchi shakliga qo‘shmoq kerak:
Yoz
Kelma
1. Yozayotir
Kelmayotir
2. Yozayotirman
Kelmayotirman
3. Yozayotirsan
Kelmayotirsan
4. Yozayotirlar
Kelmayotirlar
5. Yozayotirmiz
Kelmayotirmiz
6. Yozayotirsiz
Kelmayotirsiz
3
Yozjnoq — ketmak kabi ish otlarig‘a «da—da» qo‘shilib
bu feining birinchi shakh yasaladir. Qolg‘an besh shaklni
tuzmak uchun ishlovchi belgilarining ikinchi turlarini shu
birinchi shaklga qo‘shmoq kerakdir.
Yozjnoq (yoon so‘zdan) Kelmak (ingichka so‘zdan)
1. Yozmoqda(dir)
Kelmakda(dir)
2. Yomoqdaman
Kelmakdaman
3. Yozmoqdasan
Kelmakdasan
4. Yozmoqdalar
Kelmakdalar
5. Yozmoqdamiz
Kelmakdamiz
6. Yozjnoqdasiz
Kelmakdasiz
Bu feining birinchi shakhga «dir — dir» ham qo‘shiladir.
Tubdan bu fe i bizning shevada yo‘qdir. Boshqa shevada-
gi turk matbuotidan so‘ng zamonda bizga o‘tib qolg‘andir.
Bu feining boiishsizi bizda ishlatilmaydir.
159
Do'stlaringiz bilan baham: |