Ilmiy maqola va tadqiqotlar

Iroda va  ixtiyor. 
Arz etgan edimki,  iroda va ixtiyorimiz 
besh holat-tasawur,  muhokama,  solishtirish,  qaror va ijro- 
ning natijasidir. Awalgi uchta holatni ko‘rib chiqqanimizdan 
so‘ng oxiigi ikkita holat: qaror va ijro qoladi. Iroda va ixtiyor 
shu ikki holatda o‘z aksini topadi.  Farzandingizning axlo- 
qiy tarbiyasini nihoyaga yetkazmoqchi bo‘lsak, ana shu ikki 
holatni  tarbiya  etib  yaxshilashimiz  darkor.  Endi  iroda  va 
ixtiyorning  asl  sifatini  ajratib,  uning  kamoli  va  kamchi- 
liklarini  ko‘rsatamiz,  toki,  muhtaram  o‘quvchilarda  iroda 
tarbiyasi xususida ham fikr hosil bo‘lsin.  Odamning  mhiy 
mayllari  tarbiya  ko‘rib  kamolga  yetgandan  so‘ng  xayrli 
ishlarni  tasawur,  muhokama  qiladilar  va  solishtiradilar. 
Lekin qaror va ijrosiga kelganda,  hammalari bir xil natijaga 
kelmaydilar.  Ba’zilari jiddiy ishlarda ham tez qarorga kelib, 
zudlik  bilan  ijroga  kirishadilar.  Ulaming  irodalari  tez  va 
qafiydir.  Ba’zi odamlar juda mayda, kundalik ishlarda ham 
fikr  qilmaydilar.  Bulaming  irodalari  bo‘sh,  qat’iy  emasdir. 
Ba’zilari foydali ishni qihshga qaror qilsalar,  bajarishi qiyin 
bo‘lsa ham uni qiladilar. Bular tashabbusli, jasur va shiddatli 
odamlardir. Irodalarida qattiq shiddat bor. Boshqa guruhdagi 
odamlar  biror  ishning  foydasiga  imonlari  komil  bo‘lsa-yu, 
lekin  tahlikali  bo‘lsa  bajara  olmaydilar.  Bular  qo‘rqoq, 
kamharakat, azmlari bo‘sh kishilar bo'ladilar. Yana bir «zaif 
jamoa» guruhi bordir.  Bular mushkul va xavfli ishlami ham 
qilishga qaror beradilar,  ijrosini ham qonuniy deb bilib qo‘l 
uradilar-u, andak mushkilot va xavf-u xatarga duch kelsalar, 
darrov  o‘z  qarorlaridan  qaytadilar.  Bulaming  saboti  yo‘q, 
irodalari  zaifdir.  Boshqa jamoat  esa  qaror qabul  qilgandan 
so‘ng tahlika va xavf-u xatarga tushsalar ham orqaga  qayt-
299

---

maydilar.  Bular  sabotli,  irodalari  qafiydir.  Bas,  irodaning 
sifatlari  oltitadir.  Bular:  sur’at,  ikkilanish,  shiddat,  zaiflik, 
matonat  va  matonatsizlik.  Irodaning  kamoh  uchta,  ya’ni 
sur’at,  shiddat,  matonat bo‘lsa,  ikkilanish,  zaiflik va mato- 
natsizhk irodaning nuqsonidir.  Bolaning irodasini shu nuq- 
sonlardan saqlab, kamolat alomatlariga yetkazish irodaning 
tarbiyasi bo‘ladi. Ota-ona farzandlarini tarbiya etib, bir komil 
inson  qilmoqchi  bo‘lsalar,  mayl  tarbiyasidan  keyin  quyi- 
dagilarga ham ahamiyat bersinlar:
1.  Bolaning  badan  va  fikriy  tarbiyasida  hech  qanday 
sustkashlikka yo‘l bermasinlar,  chunki  qaysi inson sog‘lom 
tan va aqldan mahrum bo‘lsa,  azm va irodasi ham nuqson- 
larga g‘arq bo‘lgan bo‘ladi.
2. Bolalaming huzurlarida ota-ona o‘z azm-u sabotlarini 
zaif,  irodalarini  nuqsonh  qilib  ko‘rsatmasinlar,  toki go‘dak 
buni  ko‘rib  ibrat  uchun  taqhd  qilmasin.
3. Bolalarga buyuk va aqlh, irodali insonlar haqida ertak 
va afsonalami  ibrat  uchun  ko‘proq  aytib  berish  lozim.
4. Farzand o‘z iroda va azmiga qarab harakat qilishi zarur. 
Agarda bola har qanday ishni ota-onasining zo‘ri bilan qilsa, 
irodasi  zaif va  nuqsonh  bo‘ladi.  Ulg‘aygandan  keyin  ham 
bola o‘zicha iroda bilan biron ishni bajara olmaydi. Haqiqatan, 
bolaning  harakat va  fe’lidan  xabardor bo‘lib  turib,  behuda 
ishlardan  qaytarish kerak.  Lekin buni bolaning  azm-u  iro- 
dasiga zarar yetkazmasdan qilish durust, ya’ni shirin so‘zlar 
va pandlar bilanki,  haqorat va urish bilan  emas.
Ota-ona vazifasiga kirgan axloq tarbiyasi haqida nimaiki 
bo‘lsa,  yozdim.  Ammo  yuqorida  yozganimdek,  aqliy  va 
axloqiy  tarbiyaning  eng  muhim  va  eng  mushkul  vazifalari 
maktab  va muallimlar zimmalariga  tushadi.  Lekin bu riso- 
lada ular haqida to‘liq yozib bo‘lmaydi.
MAKTAB
Shunday  qilib,  yozganlarim  asosida  ko‘z  qorachig‘in- 
gizni tarbiya qilasiz va inshoolloh, shu oqilona tarbiyatingiz 
soyasida  farzandingiz  o‘tkir  aql  va  sog‘lom  badanga  sohib 
bo‘lib, yaxshi kamol topib, yetti yoshni ham to‘ldiradi. Lekin 
bu bilan vazifam va burchim tamom bo‘ldi deb o‘ylamang. 
Jigarbandingiz  sakkiz yoshga kirgandan  so‘ng bo‘yningizga
300

---

yana bir katta vazifa tushadi. Biroq bizning mamlakatimizda 
bu vazifani bajarish mushkuldir. «Bu qanday vazifa ekan?» — 
dersiz.  Bu — bolani maktabga berish.  «Bir tovoq is chiqarib, 
bir lagan holvaytar olib,  bolamning qo‘lidan yetaklab  falon 
mahallaning  maktabiga  olib  borib  qo‘yaman,  mavridi  kel- 
ganda bir-bir holvaytar qilaman,  yilida to‘rt marta «bayram 
puli», haftada bir marta payshanbalik berib turish qiyinmi?» — 
deyishingiz mumkin.  Albatta, bu yerda hech qanday qiyin- 
chilik yo‘q, «bo‘yra puli» va «ko‘mir puli» berish ham muam- 
mo  emas.
Menga bulaming daxli yo‘q. Xohlasangiz yilida to‘rt ming 
marta  «bayram  puli»,  har haftada yetmish  marta payshan- 
balik bering,  mening nima ishim bor?!
Lekin asli maqsad farzandingiz tarbiyasidir. Bu esa ancha 
murakkab  ish!  Tushuntiribroq  bayon  qilaman.  Siz  jigar- 
bandingizni tavallud topishi bilan emizishdan ajratgungacha, 
keyin sakkiz yoshgacha men aytganimdek tarbiya etasiz. Endi, 
sakkiz yoshga toigach, maktabga berib, shunday muallimga 
topshirmoqchi  boiasizki,  u bolangizni  o‘zingizga  o‘xshab, 
ya’ni  men  aytgan  yo‘1  bilan  tarbiya  etsin,  hatto,  sizdan 
ham ko‘proq zahmat cheksin. Endi yurtimizdagi maktablami 
ko‘z  oldingizga  keltirib,  insof yuzasidan  mulohaza  qiling, 
bu  maktablar  jigarbandingizning  tozaligi,  badan  va  aqliy 
tarbiyasi  hamda  axloqi haqida  men yozgandimdek harakat 
qiladilarmi-yo‘qmi? Bu maktablar men aytgan vazifalaming 
birontasini bajara oladimi?  Indamaysiz?
Modomiki,  savollaximga javob  bera  olmaysizmi,  mak- 
tablarimiz  ahvolini  qalam  kuchi  bilan  tasvirlab  beraman, 
balki  shundan  keyin  savollarimga  javob  berarsiz.  Jigar- 
bandingizni  yetti  yil  tarbiyalab,  qo‘M an  ushlab  maktabga 
olib borasiz. Maktab degani qanday joy? Bir qorong‘i, havosi 
og‘ir  boigan  joy.  Ovro‘poliklar  va  ruslaming  otxonalari 
bunday  binolardan  pokizaroq  va  havosi  tozaroqdir.  Tomi 
yo‘q,  devorlari  faqat  shuvoqlangan.  0 ‘tirgan  o‘ttiztacha 
bolaning  orasida  kal  ham,  ko‘r  harn,  majruh-u  sil  kasal 
ham  bor.  Jigarporangizni  shu  (odam  o‘tirish  uchun)  loyiq 
bo‘lmagan joyga olib kirib muallimga topshirasiz. Xo‘sh, bu 
muallim  qayerda  tahsil  ko‘rgan?  T aiim   uslubi  qanaqa? 
Bolalar tarbiyasidan xabari bormi?  Bolalarga  o‘rgatmoqchi
301

---

bo‘lgan  narsalami  o‘zi  biladimi?  Shu  savollaming  javobi 
sizga juda zarur bo‘lsa ham, xayolingizga ulami keltirmaysiz, 
ya’ni  muallim  ahvolini  tekshurmaysiz.  Shunday  qilib, 
dilbandingiz  shu xonada, johil bir muallim qo‘lida ertadan 
kechgacha  qolib,  alifbe,  abjad  va  haftiyakni  navbat  bilan 
o‘qiydi. Keyinchalik Qur’on va «Chorkitob»ga o‘tadi. Tahsil 
usuliga ko‘ra bolalar ikkita vazifa oladilar. Lekin «Chorkitob» 
ma’nosini na shogird, na muallim tushunadi. Qur’on qiroa- 
tida ham shunday.  Qiroat qoidalariga shogird ham, o‘qituv- 
chi ham rioya qilmaydilar. Ikki soat davomida bola sabog‘ini 
olib,  olti-yetti  soatida  uxlaydilar,  suhbat  qiladilar,  pashsha 
tutadilar va uyatli  ishlar bilan mashg‘ul boladilarki,  bayon 
etishga  uyalaman.  Sizlar  esa  uni  bilasizlar.  «Chorkitob» 
xatmidan  keyin  oshiqona  va  orifona  muzmundagi  Hofiz, 
Bedil, Navoiy asarlari, hatto, Yusuf va Zulayhodek kitoblami 
o‘qib, mazmunini tushunmaydilar. Shuncha vaqtlarini behuda 
o‘tkazishlari  ustiga  nodon  muallimlaridan  kaltak  ham  yeb 
turadilar.  Balki siz,  «kaltaklab turishning nima zarari  bor», 
dersiz?  «Axir kaltak zarbidan  ayiq mulla bo‘lgan!»  deb  ay- 
tursiz?!  Ba’zan  bu  misolingizga  men  ham  qo‘shilaman, 
haqiqatda,  ayiq kaltak zarbidan mulla bo‘ladi.  Lekin odam 
esa ayiqqa aylanadi!  Cho‘p zarbidan boladagi hamma inso- 
niy  fazilat  yo‘qoladi.  Binobarin  maktablarda  kaltak  va 
«falaq»qa51  yo‘l  berish  nodonlik  va  andishasizlik  darajasini 
ko‘rsatadi.
So‘zlarimga hayron bo‘lmang. Bu yangi fikr (ya’ni qoidai 
jadid)  emas.  Balki  oldingi  olimlar  ham  bu  fikmi  ta’kidla- 
ganlar. Islom olimi va arab faylasufi Abdurahmon ibn Xaldun 
(832-yili tavallud topgan)52 o‘zining mashhur «Muqaddima» 
asarida  shu  haqda  yozgan.  Xotiijam bo‘lishingiz  uchun bu 
musulmon  olimning  so‘zini  arab  tilidan  tarjima  qilib 
keltirishni ravo ko‘rdim. Ibn Xaldun yozadi: «Ta’lim va taibiya 
jarayonida siz bolaning harakatlarini qat’iy chegaralamang, 
ularga jahl va zulm qilmang. Qaysi shogird zulm va qahr bilan 
tarbiya  topsa,  xotirasi  tarqoq  bo‘lib,  shodligi  va  sururi 
yo‘qoladi,  xotira parishonligi va g‘amgin qalbi tufayli bilim 
miyasiga ham kirmaydi. G ‘amgin, hafsalasiz odam zaif, sust 
bo‘ladi.  0 ‘z  muallimidan  zarar  va  jabr  ko‘rgan  shogird 
yolg‘onchi,  riyokor,  hiylagar va fikri buzuq bo‘ladi.  Chunki
302

---

muallimidan  qo‘rqib,  yuragida  alanga  qolmaydi.  Natijada 
maktabdan  qochadi.  Xalos boiish uchun ming bahona to- 
padi.  Ba’zan  maktabga  kelsa  ham  o‘qituvchi  nazaridan 
o‘zining  yomonligini  yashirish  uchun  ikkiyuzlamachilik 
qiladi.  To‘g‘risini  aytmasdan  qilmishini  yashirish  uchun 
yolg‘on  ishlatadi.  Borib-borib  u  yolg‘oni,  nayranglari, 
riyokorligi  tabiatiga  singib,  bolani  axloqiy  fazilatlardan 
mahrum etadi.  0 ‘z ustozidan lat yegan,  zulm ko‘rgan sho- 
gird qo‘rqoq va jur’atsiz boiadi, mazlumlikka o‘rganib, o‘zini 
himoya qila olmaydi, odamning oliy fazilatlaridan biri boigan 
himmat tayanchidan  mahrum boiadi!» Ana shu  purma’no 
so‘zlar alloma Ibn Xaldun farmoyishlaridan boiadi.  Bunga 
qo‘shimcha qilishni  men xohlamayman.
Tarbiyaning  qanday boiishi,  maktablarimizning  hozir- 
gi  ahvoli  qandayligini  m aium   qilganimdan  so‘ng,  sizlar- 
dan so‘ray: «Ayting-chi, shunday maktablarda bolangiz nima 
foyda oladi?  Siz qanday manfaatdan umid  qilasiz?»
Shu yerda bola tarbiyasi haqidagi bahsga nuqta qo‘ymoq- 
chi  edim,  ammo  mamlakatimiz  uchun  muhim  boigan 
masala xayolimga  keldi va uni  ham  aytib  o‘tishni  munosib 
ko‘rdim.  Sezgan  boisangiz,  shu  joygacha  aytganlarim 
umumiy tarzda boiib, farzandingiz xoh o‘g‘il, xoh qiz bo‘1- 
sin  shu  tariqa  tarbiyat  qilib,  maktabga  qo‘yinglar,  dedik. 
Biroq  bizlaming  odatimiz  boshqacha,  biz  qizlami  o‘g‘il 
bolalar qatori tarbiya qilmaymiz,  ularga ilm olish zarur deb 
qaramaymiz.  Binobarin,  qizlarga ilm berish zarurligi haqida 
yozib, bu masalani ham sizlarga tushuntirib bermoqchiman.