Ilmiy maqola va tadqiqotlar

Muhokama. 
Odam  tashqi,  ichki  ma’lumotlami  yig‘ib 
olib,  yod  olib,  xotirasiga  keltirishga  qodir  bo‘ladi,  ya’ni 
boshlang‘ich ma’lumotga ega bo‘ladi. Uni biz hukm chiqarish 
uchun lozim bo‘lgan birinchi shartning sohibi deb aytamiz. 
U xohlagan vaqtda ma’lumotini muayyan tartibga solib, yangi 
ma’lumotni qo‘lga kiritadi. Masalani imkon qadar tushuntirib 
beray. Bir odam tarix ilmiga juda mayli bor va tarixiy kitoblami 
ko‘p  mutolaa  qiladi.  Shu  sababdan  u  falon va  falon  millat 
bir muddat saodat va baxtga erishib, jaholat va o‘zaro adovat 
sabablaridan  tarqalib  ketganlarini  ko‘radi.  Ammo  falon  va 
falon xalq va millat ilm va birlik bilan inqiroz va tarqoqlikdan 
najot topganlar.  Shu bilimlardan u ikki asosiy xulosaga keladi: 
birinchisi,  «qaysi millat jaholat va adovatga mubtalo bo‘lsa,
290

---

o‘Iib  nest-nobud bo‘ladi».  Ikkinchisi,  «qaysi  millat halokat 
va tarqoqlikdan xalos bo‘lmoqchi bo‘lsa,  unga ilm va birlik 
lozim». Shundan so‘ng u bizning millatimiz ahvolini tekshirib 
ko‘radiki, «millat jaholat va o‘zaro adovatga mubtalo bo‘lgan». 
Bu  hukmini yuqoridagi xulosalari bilan  solishtirib, jamlab: 
«Millatimiz jaholat-u nifoqqa giriftor bo‘lgan»,  — degan qa- 
rorga keladi. Qaysi millat jaholatga mubtalo bo‘lsa, tarqoqlikka 
uchrab  halok  bo‘ladi.  Bu  ikkala  hukmdan  oldin  bilmagan 
xulosaga keladi:  «millatimiz tarqoq va halok bo‘layotir».  Va 
bunday hukmdan tarixchi juda xafa bo‘lib,  agar millatparvar 
bo‘lsa, jasorati yetsa, millatiga najot berish choralarini qidiradi. 
U,  «millatimiz  najotga talabgor»,  degan xulosaga keladi.
Bu hukmni xulosaga qo‘shib,  «millatimiz najotga talab- 
gor»,  «qaysi  millat  najot  istasa,  unga  ilm  va  birlik  lozim», 
degan hukmga keladi. Ko‘rganingizdek, ikkita ma’lum hukmni 
tartib  bilan  joylashtirib  yangi  hukm  chiqaramiz.  Ana  shu 
muhokama  deyiladi.  Oldinroq  aytganimdek,  shu  muho- 
kamani  bexato  va  benuqson  bo‘lishi  uchun  uchta  shart 
bajarihshi  lozim.  Bular:  isbot,  muhokama  va  qaror.  Isbot 
qanday  hosil  bo‘lishini  hali  bayon  etdim,  ya’ni  bolaning 
to‘g‘ri muhokama va qarorga ega bo‘lishi uchun nima qilish 
kerak, ulami qanday tarbiyalash lozim? Bu muhim vazifalar, 
tamoman,  maktab  va  o‘qituvchilar zimmalarida  bo‘lsa-da, 
ota-onalar ham bunga aralashishlari  zarur.  Ota-ona bolaga 
bir ishda to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatmoqchi bo‘lsalar ham,  bir ishni 
man  qilsalar  ham  dalil  va  sabablar  bilan  tushuntirsinlar.