Ilmiy ish asoslari

Tayanch tushunchalar:
Nutq uslublari, funktsional uslub, ilmiy uslub texnikasi, ilmda ilmiylik, izchillik, adabiy til mehyorlari.

Ilmiy uslub ilmiy tadqiqot ishining eng zarur va muhim belgilaridan biridir. Mazkur uslub fanning turli sohalariga aloqador so`z va terminlarni (atamalarni) ko`proq tasarruf qilish bilan bayonning ko`proq mantiqiy dalillarga suyanishi bilan boshqa uslublardan ajralib turadi. Ilmiy uslubda tabiat va jamiyat hodisalari aniq, qandaydir qoidalar, formulalar, asosida ifodalanadi. Ilmiy bayonda, fikr mantiqiy va ashyoviy dalillar bilan mustahkamlanib boradi. Ilmiy uslubda to`liqsiz gaplar, bir tarkibli gaplar, so`z gaplar deyarli uchramaydi.

Ilmiy uslubning ilmiy va ilmiy-ommabop ko`rinishlari bor. Ilmiy-ommabop bayoni, o`zining leksik tartibi va sintaksisi bilan xalq ommasiga mo`ljallangan bo`ladi:bunga izohli lug`atlar, sohalarga oid lug`atlar kiradi. Ilmiy uslubda esa tabiat va ijtimoiy hayotdagi hodisalar aniq tahriflanadi, tushuntiriladi. Bu uslub o`zining alohida maxsus vazifasiga ega ekanligi bilan ajralib turadi. Ilmiy uslub, ilmiy terminologiya bilan bog`liq. Odatda, terminlar ilmiy uslubning leksikasini tashkil etadi. Lekin ilmiy asarlar tili faqat terminlardangina tashkil topmay, unda abstrakt leksika va ko`p mahnolilik xususiyatiga ega bo`lgan umumxalq so`zlari ham shartli ravishda qo`llaniladi.
Ilmiy uslubda fanning turli sohalariga oid simvol va belgilar, raqamlar ham ishlatiladi. Ilmiy uslubning grammatik qurilishi mantiqiy bog`liqlikni, izchillikni, sintaktik aniqlikni talab qiladi. SHuning uchun ilmiy uslubda ellipsis (nazarda tutilgan birorta so`zning tushib qolishi) hodisasidan qochiladi. Masalan, predmetning nomini bildirib, kim? nima? qaer? so`roqlariga javob beradigan so`zlar turkumiga ot so`z turkumi deyiladi. Keltirilgpn tahrif ilmiy bayonda bo`lib, bunday fikrlar aniq va izchil tartibda beriladi. Ba’zi adabiyotlar ilmiy uslub tilida buyoqdor so`zlarning bo`lishini targ`ib qilishdek tuyuladi. Bunga qo`shilib bo`lmaydi, chunki ekspressivlik ilmiylikdan yiroq.
Ilmiy uslubning og`zaki va yozma shakllari ham mavjud. Ilmiy og`zaki uslub tili ancha so`zlashuv tiliga yaqin bo`lsa-da, biroq unda qo`llanilayotgan so`z-terminlar, aniqlik, tahrif va izchilliklar ilmiy uslub ekanligini isbotlab turadi. Bunda, adabiy tilning og`zaki shakli muhim o`rin tutadi. Ilmiy uslubda fikr yuritayotgan shaxs turli xil tasviriy vositalardan iloji boricha ozod bo`lmog`i lozim. Har bir fikr o`zining tasdig`ini ilmiy va mantiqiy asosda topmog`i lozim.
Ilmiy uslubning yozma shakli deganda turli xil ilmiy doiradagi o`quv qo`llanmalar tilini tushunmoq kerak. Bu uslubning o`z leksikasi va grammatik qurilmasi bo`lib, uni asosan yuqorida aytganimizdek, termin va atamalar tashkil etadi. SHu o`rinda bir narsani tahkidlash kerakki, bahzi ilmiy asarlarda termin va atama tushunchalariga turlicha qarashlar mavjud. Bizning fikrimizcha, termin bilan atama har ikkisi ham ilmiy uslubning leksikasidir. Termin, ilm-fanga tegishli bo`lgan tushunchalarning nomi: fonetika, ega, kesim, kislorod, vodorod kabi. Atama esa mavjud narsalarga atab qo`yilgan nom: inson, osmon, kitob, olma kabi.
Ilmiy uslub tili yoki uning yo`nalishini ilmiy tadqiqot ishlarida, ma`ruzada, sharh, annotatsiya kabilarda kuzatish mumkin. Demak, ilmiy uslub bugungi kunda alohida soha sifatida shakllanib kelmoqda. Ilmiy uslubga doir har qanday ish yoki asar yozilmasin, unda muhim mavzuning o`ziga xos jihatlari ochib berilishi shart.
Xullas, ilmiy uslub biror narsa, voqea –hodisa haqida aniq asoslangan, izchil mahlumot berishga qaratilgan bo`ladi, shunga ko`ra uni tahriflab berish, tahlil qilish sabablarini aniqlab, isbotlash va natijalarini bayon qilish asosiy o`rin oladi.
Darhaqiqat, ilmiy uslub fan, texnika va ishlab chiqarish bilan bog`liq bo`lgan vazifaviy uslubdir. U yana ilmiy-texnikaviy, ilmiy-hujjat, ilmiy-ommabop, o`quv-ilmiy, publitsistik kabi jabhalarga ega. Fanning u yoki bu sohasiga oid tushunchalarni ifodalovchi termin va atamalarga boyligi ilmiy uslubning eng asosiy xususiyatlaridan biridir. Ko`rinadiki, ilmiy uslub adabiy tilning mehyorlarini to`la saqlash bilan ajralib turadi. Bu uslubda nutqning ixcham bo`lishiga intilish kuchli, lekin sintaktik qurilma ko`pincha murakkab bo`ladi.
Ilmiy uslubda tabiat va ijtimoiy hayotdagi hodisalar aniq tahriflanadi, tushintiriladi. Bu stilg’ o`zining alohida vazifaga ega ekanligi bilan ajiralib turadi. Ilmiy uslub ilmiy terminologiya bilan bog`liq. Odatda, terminlar ilmiy stilning leksikasini tashkil qiladi. Lekin asarlar tili faqat terminlardangina tashkil topmay, unda ko`p ahnolilik xusisiyatiga ega bo`lgan umumxalq so`zlari ham keng qo`llanadi.
Ilmiy uslub emotsional va obrazli bo`yoqqa ham ega bo`ladi. Bu stilning
aniq va ravshan bo`lishini uning obrazli va emotsionalligiga qarama-qarshi ko`yish to`g`ri emas. Buni falsafa, matematika, mexanika singari aniq fanlar doirasida ham kuzatish mumkin.
Polyak olimi Leopolg’d Infelg’dining butun dunyoga mashhur fizik tadqiqotchi Eynshteyn haqida aytgan quyidagi so`zlari ham bu fikrimizni tasdiqlaydi. “Eynshteyn ixcham, ajoyib qilib yozardi, uning uslubidan poeziya nafasi sezilib turardi”. Eynshteyn, hayoti va faoliyatigi oid xotiralarida yozilishicha, “olim o`z suhbatiga bahzan jonli, qiziq o`xshatish qo`shib yuboradi… hazil, askiya-Eynshteyn uslubida ilmiy tushintirishga xizmat qiladi.”
O`zbek ilmiy uslubida obrazli nomlarning roli juda kattadir. Masalan: oq tuproq, qora tuproq, qizil tuproq, qo`ng`ir tuproq, sho`rtuproq; vulqon gumbozi, vulqon o`chog`i, vulqon bombalari; muzlik kamari, muzlik darvozasi, muz tili, kulcha muz, marjon qirg`oq; oy o`tovi kabi terminlar ham aslida obrazli ifodalardan kelib chiqqan. Geografiya va astronomiyada ham shunga o`xshash atamalarni uchratish mumkin: Qush bozorlari («bazarq ptichg’i» yozda tundrada qushlarning to`planadigan joylari), qo`y peshonalari (barang’i lbq-qadimgi muzlik
silliqlanib ketgan do`ngliklar), ilon izi (meandr), uchar yulduz (meteor),
quyruqli yulduz (kometa), somon yo`li va boshqalar.
Albatta, ilmiy uslubdagi obrazlilik ilmda ilmiylikni belgilasa, badiiy adabiyotda qo`llaniladigan jihati esa o`quvchiga estetik tahsir ko`rsatish vazifasini bajaradi. Obrazlilik (emotsionallik) kategoriyasi agar ilmiy stilda «so`ngan, nursiz» holda ko`rinsa, badiiy adabiyotda esa «jonli» tarzda namoyon bo`ladi. Masalan, uchar yulduz, somon yo`li astranom uchun, avvalo, termin vasifasini o`taydi, yozuvchi uchun esa bu so`z birikmalari o`xshatish yoki obrazli ifoda manbai bo`lishi mumkin.
Ilmiy uslubning barcha belgi - alomatlari ularning har birida o`ziga xos bir shaklda takrorlanadi. Masalan, ilmiy stilning ommabop variantida yozilgan biror fanga oid kitob, maqola va lektsiyalar shu fan masalalari bilan tanish bo`lmagan kishilar uchun mo`ljallanganda material ularga tushunarli shaklda bayon etiladi, fikr jonli va qiziqarli qilib tushuntiriladi, ilmiy terminlar kam qo`llanadi, umuman tanish bo`lmagan termin va mavhum formulalaro`rniga konkret tasviriy materiallarga kengroq o`rin beriladi.
Ba’zan aytilayotgan fikrning obrazlilik va emotsionalligini tahminlash uchun badiiy nutq usullaridan ham foydalaniladi. Lekin ilmiy uslub bilan uning ilmiy-ommabop ko`rinishi o`rtasidagi, bu xildagi tafovutlar ilmiy uslub tushunchasining bir butunligiga, yaxlitligiga, putur yetkazmaydi. Masalan: Hovuzning qirg`oqlarida hosil bo`lgan yupqa muz asta-sekin hovuzning o`rtasiga chuqurroq joylariga siljib, ko`p o`tmay butun suv ustini tiniq shaffof muz qatlami qoplab oladi. Qahraton sovuqlar boshlanadi, muzning qalinligi bir metrga yaqinlashib qoladi.
Ma’lumki, temirchi temir chambarakni g`ildirak to`g`iniga kiygizishdan oldin qizdiradi. Chambarak soviganida qisqarib, to`g`inni mahkam siqib turadi. Avtor ilmiy-ommabop tekstning boshlanish qismida ifodali so`zlar, tasviriy detallar va tilning boshqa xilma-xil stilistik vositalari yordamida o`quvchini o`zining asosiy maqsadi sari yo`naltiradi. So`ngra mahlum ilmiy mavzuning (jismlarning issiqlikdan kengayishi va sovuqdan torayishi) xususiyatini turli xil misollar bilan tushuntiradi. Matn oxirida esa muallif o`z kuzatishlari asosida soddagina umumlashtiruvchi xulosa chiqaradi. Fikrni ilmiy stilga xos aniq va ravon formada yakunlaydi.
Maxsus sohalardan, xususan, fan, texnika, sanhat, siyosat, diplomatiya sohalarida ham hamma narsa borliqni faqat mantiq jihatdan bilishga qaratilganligi sababli ular so`z va terminlarning nihoyatda ravshan, aniq bo`lishini talab qiladi. Lekin terminlar qanchalik to`g`ri tanlangan va ravshan, aniq anglashiladigan bo`lmasin, ularni u yoki bu qoidani tahriflash jarayonida qayta-qayta takrorlayverish ham mahlum darajada stilistik monotonlikka (bir xillilikka, bir tarzdalikka) olib keladi.
Stilistik monotonlik matematika yoki fizika fanlarida unchalik sezilmasa-da, lekin biologiya, geologiya, ayniksa tarix va filologiya fanlarida ochiq ko`rinib turadi. Shuning uchun ham biror qathiy ilmiy qoida va tahrifni yorituvchi olimlar oldida ko`pincha ilmiy bayonning jiddiyligiga xalal yetkazmaydigan va ilmiy stilni jonli va tahsirchanligini tahminlaydigan terminlarning sinonimik ekvivalentini topish masalasi turadi.