Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н



Download 18,63 Mb.
Pdf ko'rish
bet266/315
Sana12.09.2021
Hajmi18,63 Mb.
#172604
1   ...   262   263   264   265   266   267   268   269   ...   315
Bog'liq
Gistologiya Zufarov K. 2005(1)

TISHLAR 

Tishlar  (dentes)  chaynash  apparatining  muhim  bir  qismi  hi-soblanadi.  Ularda  ikki  xil  generatciya 

bo’ladi.  Oldin  sut  tishlar  (20  dona)  paydo  bo’lib,  keyin  ular  doimiy  tish  (28-32  dona)  lar  bilan 

almashinadi. Anatomik jihatdan tishda t o j, b o’-yin, ildiz qismlar, gistologik jihatdan esa e m a l, d 

e n-tin, tcement, pul’pa hamda pernodont (tish atrofi to’qimasi) tafovut etiladi. 

Taraqqiyoti.  Embrion  taraqqiyotining  7  -  8  -  haftasida  og’iz  bo’sh-lig’i  epiteliysi  o’zining  ostida 

yotgan  mezenximaga  uzunasiga  epite-lial  plastinka  hosil  qilib  botib  kiradi.  Oldingi  epitelial  plas-

tinkadan  og’izning  dahliz  qismi  hosil  bo’lsa,  orqa  plastinkadan  yuqori  va  pastki  tish  plastinkalari 

bunyodga  keladi.  Bir  ildizli  tishlar  hosil  bo’lishida  birlamchi  og’iz  bo’shlig’ining  dahliz  tubidagi 

epiteliy mezenximaga botib kirib, murakkab epitelial tasmani ho-sil qiladi. Ko’p ildizli tishlar paydo 

bo’ladigan  erda  epiteliy  tas-malari  alohida  bo’ladi.  Tish  plastinkasining  ichki  yuzasidan  emal’ 

a’zolarini hosil qiluvchi epileliy to’plamlari - tish kurtakla-r i (germen dentis) paydo bo’la bsshladi. 

Tksh kurtaklarining ostidan mezenxima o’sa boshlaydi va epitelial a’zoga botib kirib t i sh s o’ r-

g’ichini (papilla dentis) hosil qiladi. Buning natijasida to’nkaril-gan qadah yoki qalpoqcha shaklida e 

m a l ‘ a’zosi (organi) (organum enamelium) hosil bo’ladi (194-rasm). Keyinchalik emal’ a’zosi asta-

se-kin tish plastinkasidan ajraladi. Emalning epitelial hujayralari 3 tur: 1) ichki; 2) tashqi va 3) orali^ 

zona hujayralariga bo’linadi. Tish so’rg’ichiga tegib yotgan ichki hujayralar o’sib, baland prizmatik 

epiteliyga aylanadi. Bu hujayralar keyinchalik tish emalini (enamelium) hosil qilishda ishtirok etadi 

va  shu  sababli  enameloblastlar  yoki  ameloblastlar  (enameloblasti,  ameloblasti)  nomini  oladi  (194, 

195,  196-rasmlar).  Tashki  emal’  epiteliysi  a’zoning  keyingi  o’sishi  jarayonida  yassilanadi.  Oraliq 

qavat  hujayralari  esa,  ularning  ora-sida  suyuqlik  to’planishi  natijasida  bir-biridan  uzoqlashadi  va 

shakli  yulduzsimon ko’rinishga ega bo’lib qoladi. Bu hosila emal’ a’zosi-ning pul’pasi deb atalib, 

keyinchalik u emal’ kutikulasini (cuticula enameli) hosil qilishda qatnashadi. 

Tish kurtagining takomillashishi bilan emal’ a’zosi va tish so’rg’ichini o’rab turgan mezenxima ham 




 

307 


talay o’zgarishlarga uch-raydi. U zichlashadi va tish qopchasini (sacculus dentis) hosil qiladi. 3- oy 

oxirlarida emal’ a’zosi tish plastinkasi-dan butunlay ajraladi. 

Dentin  gistogenezi  homila  hayotining  4-  oylaridan  boshlana-di.  Tish  so’rg’ichining  bevosita 

enameloblastlar  ostida  yotgan  mezenxima  hujayralari  kattalashib,  ularning  tcitoplazmasida  RNK 

miqdori  oshadi  va  ular  dentin  hosil  qiluvchi  odonto-blast  hujayralari  nomini  oladi.  Odontoblastlar 

differen-tcirovkasi tish so’rg’ichining yon tomonlariga nisbatan uch qismida erta boshlanib, aktivroq 

ketadi. Odontoblastlar radial joy-lashgan, noksimon shakldagi bo’ychan hujayralar bo’lib, aniq 

 

194-rasm. Tish taraqqiyotining boshlang’ich davri. Zmach’ orgshsh (a’zosi). Gematok-silin-eezin 



bilan bo’yalgan. 06. 10, ok. 10. 

1-sg’iz shillkq qavatining epiteliysi; 2 - chmal’ orgashshing tpshqi hujayralari ; 3 - ;mal’ organining 

pul’pasi; 4 - =mal’ organining ichki hujayralarn; 5 - emal’ or-ganining bo’yni; 6 - tish so’rgichi. 7-

kezenxima hujayralari; 8 - pando bo’layotgan suyak 

to’qimasi. 

ifodalangan qutblarga ega (196-rasm). Ularning apikal qismi-da o’simtalar (Tomas iplari) bo’lib, shu 

o’simtalar  orqali  den-tinning  asosini  hosil  qiluvchi  organik  moddalar  -  preden-j  in  ajraladi. 

Predentinning  prekollagen  tolalari  radial  yo’nalishga  ega  bo’lib,  ular  odontoblastlar  bilan 

enameloblast-lar o’rtasini to’ldiradi. 

Prekollagen  tolalarning  soni  oshib  borishi  bilan  ular  kol-lagen  tolalarga  aylanib  boradi.  Predenten 

ohaklanish  jarayoni-da  dentinga  aylanadi.  Predentinning  ohaklanish  jarayoni  odon-toblast 

hujayralarining  apikal  o’simtalari  (Tomas  iplari)  sohasini  o’z  ichiga  olmaydi.  Bu  jarayon  Tomas 

ipchalari atrofida radial kanalchalar - dentin kanalchalari sistemasining hosil bo’lishiga sabab bo’ladi. 

Predentinning emalga chegaradosh qnsm- 




 

308 


 

195-rasm. Tish taraqqiyotining keyingi davri. Emal’ va dentinning hosil bo’- 

lishi. Gematoksilin-eozin bilan bo’yalgan. 06. 10, ok. 10. 

1 - mezenxima; 2 - ameloblastlar (enameloblastlar); 3 - emal’; 4 - dentin; 5 - preden-tin; 6 - 

odontoblastlar; 7 - tish pul’pasi. 

larida  ham  ohaklanish  ro’y  bermasligi  sababli  bu  erda  interg-lobulyar  bo’shliqlar  paydo  bo’ladi. 

So’ngra radial prekollagen tolalar ma’lum bir qalinlikka ega bo’lib, ularning hosil bo’li-shi to’xtaydi 

va  dentinning  rivojlanishi  sekinlashadi.  Keyincha-lik  tangentcial  (qiya)  yo’nalgan  kollagen  tolalar 

paydo bo’la boshlaydi. Bu tolalar prekollagen bosqichisiz to’g’ridan-to’g’ri paydo bo’ladi; mana shu 

tolalar hisobiga pul’pa atrofida den-t i n hosil bo’ladi. 

Dentin hosil bo’lishi bilan emalning taraqqiyoti boshlanadi. Dastavval enameloblast hujayralarining 

dentinga  qaragan  qismi  cho’ziladi  va  o’simtalar  hosil  qiladi  va  emal’  prizma-larshsh  hosil  qiladi. 

Emal’ hosil bo’lishi boshlannshn bilan enameloblast yadrolari hujayraning uch qismiga qarab siljiy 

boshlasa, boshqa organellalar, aksincha, bazal qismiga o’tib qo-ladi, go’yo hujayraning bazal qismi 

apikalga, apikal qismi esa bazal qismiga aylanib qoladi. 



 

309 


 

196-rasm. Tish taraqqiyoti. 06. 40, ok. 10. 

1 -enameloblastlar; 2 - emal’; 3 - dentin; 4 - dentin kanalchalari; 5 - predentin; 6 - odontoblastlar; 7 - 

tish pul’pasi; 8 - biriktiruvchi to’qima; 9 - qon tomirlar. 

Hujayra qutblarining bunday o’zgarishidan so’ng enameloblastlarning oziqlanishi dentin to-mondan 

emas, balki emal’ a’zosining oraliq zonasi tomonidan amalga oshadi. Enameloblastlarda granulalar 

paydo bo’ladi va o’simtasiga siljiydi. Bu granulalar esa emal’ prizmalariga shimiladi. SHu bilan bir 

vaqtda enameloblastlar tcitoplazmasi hisobiga prizmalarni yopishtiruvchi modda ishlab chiqariladi. 

SHunday  hosil  bo’lgan  emal’  birlamchi  emal’  deyiladi.  Birlam-chi  emal’  organik  moddalardan 

tuzilgan  bo’lib,  so’ng  unda  ohak-lanish  jarayoni  ro’y  beradi.  SHunday  qilib,  har  bir  emal’  hosil 

qiluvchi  hujayralar  emal’  prizmasiga  aylanadi.  Emalning  ke-yingi  rivojlanishi  jarayoni  davomida 

enameloblastlar kichra- 




 

310 


yib, dentindan uzoqlashadi. Tishning chiqishi bilan enamelo-blastlar reduktciyaga uchraydi va emal’ 

a’zosining hosilasi- kutikula bilan qoplanadi. Emal’ organining tashqi hujayrala-ri esa milk epiteliy 

hujayralari bilan qo’shilib ketadi-da, so’ngra emiriladi. 

TCement  hosil  bo’lish  jarayonida  tish  qopchasining  tish  ildizi  sohasidagi  mezenximada 

tcementoblastlar paydo bo’ladi. TCemen-toblastlarning hujayra oraliq moddasini ishlab chiqarishi va 

bu erda kal’tciy tuzlarining yig’ilishi bilan tcement hosil bo’la-di. Tish qopchasining tashqi qismi tish 

bog’lamlari - periodont-ga aylanadi. 

Odontoblastlar ostidagi mezenxima siyrak tolali shakllan-magan biriktiruvchi to’qimaga aylanadi va 

pul’pani  hosil  qila-di.  Bu  biriktiruvchi  to’qimada  qon  tomirlar  paydo  bo’ladi.  SHun-day  qilib, 

epiteliydan  faqat  emal’  hosil  bo’ladi,  dentin,  tcs-ment,  pul’pa,  periodont  esa  mezenximadan 

rivojlanadi. Emal’ organi esa takomillashayotgan tishlarning shaklini belgilovchi tuzilma hisoblanadi. 

Doimiy  tishlarning  taraqqiyoti  asosan  em-briogenezning  4-oyining  oxiri  va  5-oyining  boshlarida 

boshla-nadi.  Bular  ham  tish  plastinkasi  va  mezenximadan  hosil  bo’la-di.  Dastavval  ikkala  tish 

umumiy al’veolada yotadi, ammo bular orasida suyak to’sig’i bo’lib, 6-7 yoshda osteoklastlar suyak 

to’siq-larini  va  sut  tishlarning  ildizini  emiradi.  So’ng  doimiy  tish-lar  tez  rivojlanadi.  Tishning 

chiqishiga mexanik kuchdan tashqa-ri organizmning umumiy holati ham muhim ahamiyatga zga. 

Bir  qator  kasalliklarda  (tuberkulyoz,  raxit,  ichketar)  tish-ning  chiqishi  sekinlashadi.  Miksedema 

kasalligida tishniig chi-qish muddati va tartibi buziladi. 




Download 18,63 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   262   263   264   265   266   267   268   269   ...   315




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish