Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

Yordamchi  hujayralar.  Bu  hujayralar  T-  va  B-limfotsitlar  uchun  qulay  mikromuhit 

yaratishda,  ularning  ko`payishi  va  shakllanishini  boshqarishda  hamda  ularga  antigen  to`g`risidagi 

ma’lumotni  yetkazishda faol qatnashadi. Yordamchi (accessor  – ishtirokchi) hujayralarning asosiy 

vakillaridan biri makrofaglardir. Ular organizmda kechadigan umumiy ixtisoslashgan immun-himoya 

reaksiyalarining aktiv ishtirokchilari. Makrofaglar kuchli fagotsitoz qilish hamda bir qator biologik 

aktiv  moddalar  ishlab  chiqarish  qobiliyatiga  ega  («Makrofaglar»  bo`limiga  q.).  Ular  antigenni 

fagotsitoz  qilib  tayyor  holda  limfotsitlarga  yetkazadi.  Makrofaglar  tomonidan  qayta  ishlangan 

antigenning  unga  qarshi  antitelolar  ishlab  chiqarish  qobiliyati  bir  necha  o`n  baravar  ortadi.  Bu 

hujayralarning o`ziga  xos  xususiyatlaridan bo`lib, ularning sitoplazmasida  birlamchi  va ikkilamchi 

lizosomalar miqdori ko`pligidir (145-rasm). Makrofaglar bilan bir qatorda immunitet jarayonida aktiv 

ishtirok  etuvchi  tuzilmalar  bo`lib  interdigitlovchi  hujayralar  hisoblanadi.  Bu  hujayralar  ham 

makrofaglar  singari  monotsitlardan  hosil  bo`ladi.  Ular  asosan  timusda  hamda  periferik  immun-

himoya a’zolarining timusga tobe (T) zonalarida joylashadi. Fiziologik sharoitlarda bu hujayralarning 

fagotsitoz  qilish  qobiliyati  juda  past  bo`ladi.  Ammo  organizmga  kuchli  ta’sir  o`tkazilganda  bu 

hujayralar  makrofaglar  singari  aktiv  fagotsitlarga  aylanadi.  Interdigitlovchi  hujayralar  uzun 

barmoqsimon  o`siqlarga  ega  bo`lib,  ular  orqali  limfotsitlar  bilan  kontaktda  bo`ladi  (146-rasm). 

Hujayralar  sitoplazmasida  tarqoq  holda  joylashgan  donador  endoplazmatik  to`r  kanalchalari  va 

mitoxondriyalar uchraydi.  Deyarli  barcha  interdigitirlovchi  hujayralar  o`z  qobig`ida  1a- 

retseptorlarni  saqlaydi.  Ammo  makrofaglardan  farqli  ravishda  ularda  Fc-retseptorlar  bo`lmaydi. 

Timusdan  hamda  periferik  immun-himoya  a’zolarining  T-zonalaridan  tashqari,  interdigitlovchi 

hujayralar terida ham uchraydi. Bu yerda ular Langergans hujayralari nomi bilan yuritiladi. 

 

 

 

 

 

 

145-rasm. Makrofag (sxema). 

I – yadro; 2 – o`siqlar; 3 – antigenlar; 4 – lizosomalar; 5 – limfotsit (K. R. To`xtayev  

 

rasmi). 

 

 

 

---

 

243 

 

 

 

 

146- rasm. Interdigitlovchi hujayra (sxema). 

1 – yadro; 2 – donachalar; 3 – o`siqlar; 4 – limfotsitlar (Q. R. To`xtayev rasmi). 

 

 

Interdigitirlovchi  hujayralarning  faoliyati  to`la  aniqlanmagan.  Ularda  Ia  va  boshqa 

retseptorlarning  borligi  bu  hujayralarning  limfotsitlarga  antigen  to`g`risidagi  ma’lumotni  yetkazib 

berishda  ishtirok  etishidan  dalolat  beradi.  Bundan  tashqari,  ular  T-  limfotsitlarning  ko`payishi  va 

differensiallanishini boshqaruvchi moddalar ham ishlab chiqaradi. 

 

Periferik immun-himoya a’zolarining  B-zonalarida  yordamchi hujayralarning  yana  bir turi  - 

dendritli  hujayralar  uchraydi.  Ular  ko`proq  limfatik  follikullarda  joylashganligi  tufayli  follikulyar 

dendritli hujayralar deb ham  ataladi (FDH). O’zlarining ko`p sonli o`siqlari yordamida bu hujayralar 

limfotsitlar  va  plazmotsitlar  bilan  kontaktda  bo`ladi  (147-rasm).  Dendritli  hujayralarning 

sitoplazmasida ko`p sonli erkin ribosomalar, oz miqdorda mitoxondriyalar, donador endoplazmatik 

to`r  kanalchalari  ko`rinadi.  Golji  kompleksi  atrofida  va  sitoplazmaning  boshqa  qismlarida  mayda, 

lizosomalarga  o`xshash  donachalar  uchraydi.  Hujayra  yadrosi  noto`g`ri  shaklga  ega  bo`lib,  o`zida 

yadrocha  saqlaydi.  Dendritli  hujayralarda  Fc,  C

3

-  retseptorlar  hamda  1a-retseptorlar  borligi 

aniqlangan.  Bu  hujayralarning  asosiy  vazifasi  limfotsitlarga  antigenni  yetkazib  berish  hamda 

limfotsitlarning  ko`payishi,  shakllanishini  boshqarib  turishdir.  Dendritli  hujayralarning  fagotsitoz 

qilish qobiliyati deyarli yo`qdir. 

 

---

 

244 

 

 

147- rasm. Dendritli hujayra (sxema). 

1 – yadro; 2 – o`siqlar; 3 – donachalar; 4 – limfotsitlar: 5 – plazmatik hujayralar; 6 –  

 

plazmotsitdan ajralib chiqayotgan sitoplazma bo`lagi (plazmotsitoz) (Q.R.To’xtayev 

 

rasmi). 

 

 

Ularning kelib chiqishi to`g`risida ikki xil fikr mavjud. Birinchi fikrga binoan bu hujayralar 

makrofaglar singari monotsitlardan hosil bo`ladi deb hisoblanadi. Ikkinchi fikr esa ularning retikulyar 

hujayralardan kelib chiqishini oldinga suradi. 

 

Immunitet  jarayonida  eozinofil  va  bazofil  leykotsitlar  hamda  to`qima  bazofillari  (semiz 

hujayralar) ham ishtirok etadi. Bazofil leykotsitlar va to`qima bazofillari ishlab chiqargan gistamin, 

geparin  moddalari  T-  va  B-  limfotsitlarning  ko`payishi  va  shakllanishini  kuchaytirish  xususiyatiga 

ega.  Eozinofil  leykotsitlar  organizmga  ko`p  miqdorda  antigenlar  tushganada  ko`payadi  va 

makrofaglarning  faoliyatini  kuchaytiradi.  Shuningdek,  immun-himoya  jarayonlarining  kechishida 

neytrofil  leykotsitlarning  ahamiyati  ham  katta.  Ular  limfotsitlarning  ko`payishi  va  shakllanishini 

kuchaytiruvchi moddalar ishlab chiqaradi va antigenlarni aktiv fagotsitoz qiladi. 

 

Shunday qilib, organizmda sodir bo`ladigan immun-himoya jarayonlari to`qimalar va a’zolarda 

joylashgan  turli  xil  hujayralarning  o`zaro  birlikda  (kooperativ)  faoliyat  ko`rsatishi  tu-fayli  amalga 

oshadi. 

 

Immunitet  jarayonlariga  tegishli  (ya’ni  immunokompetent)  hujayralarning  immun-himoya 

reaksiyalari  davomida  o`zaro  uzviy  bog`lanishi  hali  to`la  o`rganilmagan.  Bu  to`g`rida  bir  qancha 

nazariyalar mavjud bo`lib, ularning orasida P. B. Petrov oldinga surgan nazariya alohida o`rin tutadi. 

Bu  nazariyaga  asosan  immunitet  jarayoni  asosiy  uch  xil  hujayralarning  o`zaro  birlikda  faoliyat 

ko`rsatishi yoki kooperatsiyasi tufayli amalga oshadi (148-rasm). Immunokompetent hujayralar bo`lib 

T-,  B-limfotsitlar  va  ularning  subpopulyatsiyalari  hamda  yordamchi  hujayralar  (makrofaglar, 

interdigitirlovchi va dendritik hujayralar) hisoblanadi. Sxemada ko`rsatilganidek, organizmga tushgan 

antigen  dastavval  antigenni  «tanib  olish»  qobiliyatiga  ega  bo`lgan  T-  va  B-limfotsitlarning 

retseptorlari bilan bog`lanadi. Shu bilan birga antigen bu limfotsitlarning bir-biri bilan aloqa qilishini 

ham  ta’minlaydi.  Antigen  T-limfotsitlarning  yuzasida  bo`lgan  retseptorlar  bilan  bog`liq  holda 

makrofaglarga  uzatiladi.  Makrofaglar  bilan  T-  limfotsitlarning  o`zaro  ta’siri  natijasida  antigenga 

qarshi sitotoksik T-limfotsitlar hosil bo`ladi. Keyingi bosqichda T- limfotsitlarning retseptorlari bilan 

bog`langan va makrofaglar tomonidan qayta ishlangan antigen B-limfotsitlarga  yetkaziladi. Ammo 

bu  ma’lumotning  o`zigina  B-limfotsitlarning  antitelolar  ishlab  chiqaruvchi  plazmatik  hujayralarga 

---

 

245 

aylanishi uchun kifoya qilmaydi. B-limfotsitlarning ko`payishi va plazmotsitlarga shakllanishi uchun 

shu antigenga xos bo`lgan yana bir signal bo`lishi talab etiladi. 

 

                            

 

148-rasm. Immunokompetent hujayralarning o`zaro ta’siri (sxema) (R. V. Petrovdan). 

 

Bu signal T- limfotsitlar tomonidan berilib, «immunopoez induktori» (I I) deb ataladi. Ikki tomondan 

antigen to`g`risida ma’lumot olgan B-limfotsitlar o`z navbatida blast hujayralarga aylanib, mitoz yo`li 

bilan ko`payadi. Natijada, ma’lum bir antigenga nisbatan B-limfotsitlarning kloni hosil bo`ladi. Ular 

o`z  navbatida  plazmoblastlarga,  proplazmotsitlarga  va  yetuk  plazmatik  hujayralarga  aylanib,  shu 

antigenga nisbatan antitelolar ishlab chiqaradi. 

 

Shunday  qilib,  immunitet  jarayonlarida  turli  xil  hujayralar  ishtirok  etadi.  Bu  jarayonlarning 

faol  hujayralari  bo`lmish  T-va  B-  limfotsitlar  qon  va  limfa  orqali  ko`chib  yurish  (migratsiya) 

qobiliyatiga egadir. Immun sistemaning markaziy a’zolarida, ya’ni timusda va qizil suyak ko`migida 

ushbu  limfotsitlarning  ko`payishi  va  takomili  ro`y  beradi.  Qizil  suyak  ko`migidan  kelgan  o`zak 

hujayralar  timusda  maxsus  mikromuhit  ta’sirida  yetuk  T-limfotsitlarga  aylanadi.  Bu  jarayonda 

timusda bo`lgan retikuloepitelial hujayralar va makrofaglarning roli kattadir. Umuman, bu jarayonda 

neyrogumoral va endokrin faktorlarning ta’siri asosiy o`rin tutadi.