1. Limfotsitlar. Ular o`z navbatida ikki xil hujayralarga – T-(timusga tobe) va B- (suyak
ko`migiga tobe) limfotsitlarga tafovut qilinadi. Bundan tashqari, immunitetda na T-, na B-
2. Yordamchi hujayralar. Bularga makrofaglar, interdigitlovchi va dendritli hujayralar kiradi.
birga, limfotsitlarning antigenlarni zararsizlantirish jarayonida ham faol ishtirok etadi. Immunitetning
yordamchi hujayralari qatoriga retikulyar hujayralarni, eozinofil va bazofil leykotsitlarni, to`qima
T- va B-limfotsitlarning ko`payishi va differensiallashishi antigenga bog`liq yoki bog`liq
Antigenga bog`liq bo`lmagan ko`payish va shakllanish jarayoni immun sistemaning markaziy
mikromuhit hujayralari ta’sirida yetiladi. Antigenga bog`liq jarayonlar esa periferik immun-himoya
a’zolarida sodir bo`ladi. Organizmga antigen turli yo`llar bilan tushishi mumkin. Antigen uchun eng
asosiy «darvozalar» ovqat hazm qilish, nafas olish, siydik chiqaruv yo`llari va boshqa a’zolarning
T- limfotsitlar hujayraviy immunitetning asosiy tuzilmalaridir. Bundan tashqari, ular gumoral
241
muhim o`rin tutadi. Hozirgi paytda T-limfotsitlarni bajaradigan vazifasiga qarab quyidagi asosiy
turlari (subpopulyatsiyalari) farq qilinadi:
a) T- killerlar, ya’ni qotil limfotsitlar. Ular yot hujayralarga ta’sir etib, ularni o`ldirish va
yemirishda ishtirok etadi.
b) T-xelperlar (helper – yordamchi) – gumoral va hujayraviy immunitetda yordamchi vazifani
o`taydi. Ular antigenni tanib olib, B- limfotsitlarni shu antigenga qarshi antitelolar ishlab chiqaruvchi
plazmotsitlarga aylantirishga yordam beradi.
v) T-supressorlar (supressor – pasaytiruvchi) B-limfotsitlarning plazmotsitlarga aylanish
jarayonini susaytiradi va shu tufayli antitelo hosil bo`lishini boshqarishda ishtirok etadi.
g) T-amplifayerlar (amplifier – kuchaytiruvchi) o`z navbatida T-killerlar va T-xelperlarning
faoliyatini kuchaytiradi.
d) T-differensiallovchilar (differentiator – belgilovchi) qonning o`zak hujayralariga ta’sir
ko`rsatib, ularning ma’lum bir yo`nalishda ko`payishini hamda shakllanishini boshqaradi.
Bundan tashqari, T- limfotsitlar orasida «eslab qoluvchi», ya’ni antigen to`g`risidagi
ma’lumotni eslab qoluvchi hujayralar ham borligi aniqlangan. T-limfotsitlar barcha limfotsitlarning
taxminan 60-65 foizini tashkil etib, ularning yashash muddati bir necha oylab va yillab bo`lishi
mumkin. Ularni tuzilishi jihatidan B- limfotsitlardan ajratish qiyin. T- limfotsitlarda lizosomalar
ko`proq bo`lishi va donador endoplazmatik to`r kanalchalarining kamroqligi qayd etilgan. Yana T-
limfotsitlar sitoplazmasida ba’zi bir fermentlarning (masalan, alfa-naftilatsetatesterazaning) aktivligi
yuqori ekanligi ma’lum. T- limfotsitlarning B-limfotsitlardan farq qiluvchi belgisi bo`lib, bularning
qobig`ida joylashgan retseptorlari hisoblanadi. T-limfotsitlar yuzasida maxsus Thy-retseptorlar
joylashib, ular bu limfotsitlarning barcha turlari uchun xosdir. Ularda antigenlarni «tanib olish»
imkoniyatiga ega bo`lgan 1a-retseptorlarning borligi ham tan olinadi.
B- limfotsitlar gumoral immunitet jarayonida qatnashuvchi asosiy hujayralardir. Ularning
asosiy vazifasi antitelolar ishlab chiqaruvchi plazmotsitlarni hosil qilish va shu tufayli organizmda
gumoral immunitetni ta’minlashdir. B- limfotsitlarda T- limfotsitlarga nisbatan donador
endoplazmatik to`rning yaxshiroq rivojlanganligi kuzatiladi. B- limfotsitlarning T-limfotsitlardan
asosiy farqi ularning qobig`ida joylashgan retseptorlaridir. B-limfotsitlar yuzasida
immunoglobulinlarga xos tuzilishga ega bo`lgan retseptorlar bo`lib, ular yuza immuno-globulinlar
deb ataladi (yuIG). B-limfotsitlar barcha limfotsitlarning 20–25 foizni tashkil qilsa, ulardan 14–
17foizni IgM, 6–8 foizni IgG hamda 1–4 foizni IgA, IgE va IgD immunoglobulinlar sinfidan iborat
retseptorlar saqlovchi hujayralar hosil qiladi. Shuni ta’kidlab o`tish kerakki, T-limfotsitlar yuzasida
ham immunoglobulin retseptorlar topilgan. Biroq bu retseptorlar miqdori jihatidan B-limfotsitlarga
nisbatan deyarli 100–1000 marta kam bo`ladi. Immunoglobulin tabiatli retseptorlardan tashqari B-
limfotsitlarda ular uchun maxsus bo`lgan HBLA, 1a, Fc-retseptorlar va komplementning C
3
qismiga
nisbatan retseptorlar ham bo`ladi. Hozirgi paytda B - limfotsitlarning bir necha turlari farq qilinadi.
Ulardan B-xelperlarni, B- supressorlarni va «eslab
qoluvchi» B-limfotsitlarni ko`rsatib o`tish mumkin. B- limfotsitlarning yashash muddati ancha qisqa
bo`lib, bir necha haftadan oylargacha bo`ladi. Ko`rsatib o`tilgan T-, B- limfotsitlar va ularning
subpopulyatsiyalaridan tashqari immunitet jarayoni o`zida na T-, na B- hujayralarga xos belgilarni
tutmaydigan «nul» hujayralarning ahamiyati katta. Bu hujayralar barcha limfotsitlarning 5–15 foizni
tashkil etadi. Ular asosan sitotoksik ta’sir ko`rsatish qobiliyatiga ega bo`lib, killerlar turkumiga kiradi.
Bu hujayralar orasida L (lysis – eritish), K (killer – qotil) va TK (patiga1 killer – tabiiy killer)
limfotsitlar ajratiladi. Sitotoksik ta’sir ko`rsatuvchi limfotsitlar (T- killerlar, L, K va TK-limfotsitlar)
yot hujayralarni o`ldirish va yemirishda asosiy o`rin tutadigan maxsus moddalarni yoki l i m f o k i n
l a r n i ishlab chiqaradi. Limfokinlar yot hujayralarning plazmolemmasiga yemiruvchi ta’sir
ko`rsatadi. Natijada, yot hujayralar halok bo`ladi. Ammo limfokinlarning ta’siri faqat shu bilangina
chegaralanmaydi. Limfokinlarning boshqa xillari ham mavjud bo`lib, ular limfotsitlarning ko`payishi,
shakllanishi va antigenlar to`g`risida ma’lumot
olish
jarayonlarini
boshqarib
turadi.
