Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

TO`QIMA BAZOFILLARI YOKI SEMIZ HUJAYRALAR (LABROCYTUS SEU 

GRANULOCYTUS BASOPHILUS TEXTUS) 

 

To`qima bazofillari (labrotsit, mastotsit yoki geparinotsit) birinchi marta 1877 yilda Paul Erlix 

tomonidan  ta’riflangan  bo`lib,  sitoplazmasida  yirik  donachalarni  tutgani  uchun  semiz  hujayralar 

nomini olgan. Ular asosan qon tomir kapillyarlari atrofida joylashadi. Bu hujayralar  yirik noto`g`ri 

dumaloq shaklga ega bo`lib, fiziologik reaksiyalarda va turli patologik holatlarda miqdori o`zgarib 

turadi. Hujayra sitoplazmasida organellalardan tashqari yirik gomogen donachalar (kattaligi 0,3-1,0 

mkm) joylashgan (74-rasm). Bir hujayrada. taxminan 10-20 ta donachalar bo`lib, ularni tuzilishiga 

ko`ra donador, plastinkasimon va aralash donachalarga bo`lish mumkin.. Donachalar o`zida biologik 

aktiv bo`lgan moddalar: g e p a p i n, g i s t a m i n va serotoninlar tutadi. Bundan tashqari sitoplazmada 

har xil fermentlar: lipaza, ishqoriy fosfataza, peroksidaza, sitoxromoksidaza, ATF-aza va boshqalar 

mavjud.  Hujayraga  xos  fermentlardan  biri  bo`lib  gistidin  dekarboksilaza  hisoblanadi.  Bu  ferment 

yordamida gistidin aminokislotasidan gistamin sintezlanadi. 

To`qima  bazofillarining  donachalarida  saqlanadigan  geparin  va  gistamin  to`qimalar  muhiti 

doimiyligini  (gomeostazni)  ta’minlashda  muhim  rol  o`ynaydi.  Geparin  donachalar  mahsulotining 

qariyb 30% ini tashkil etib, sulfatlangan kislotali glikozaminoglikanlarga kiradi. 

 

 

 

74-rasm. To`qima bazofilning elektron mikrofotogrammasi. X 12.000. 

 

 I-sitolemma; 2-yadro; 3-sekret donachalari. 

 

U  qon  ivishiga  to`sqinlik  qiladi,  hujayralararo  moddaning  o`tkazuvchanligini  pasaytiradi  va 

yallig`lanish protsessini susaytiradi. Gistamin esa kuchli aktiv modda bo`lib, kapillyarlar devorining 

o`tkazuvchanligini  oshiradi  va  qon  tomirlarni  kengaytiradi.  Shu  xususiyatlari  tufayli  to`qima 

bazofillaridan  ajralib  chiqadigan  gistamin  turli  xil  allergiya  reaksiyalarida  ishtirok  etadigan  asosiy 

moddalardag`  biri  bo`lib  hisoblanadi.  Gistamindal  tashqari,  allergiya  reaktsiyalarida  to`qima 

bazofillari ajratib chiqaradigan moddalar, jumladan, allergiyaning sekin ta’sir ko`rsatuvchi moddasi, 

trombotsitlarni aktivlovchi modda, neytrofil va eozinofillarning :xemotaksisini kuchaytiruvchi modda 

va boshqalar ishtirok etadi. 

Bu moddalarning hujayradan tashqariga chiqishi degranulyatsiya deb atalib, u turli usul bilan 

amalga  oshishi  mumkin.  Degranulyatsiya  jarayonida  to`qima  bazofillarining  hujayra  qo-big`ida 

joylashgan  maxsus  retseptorlari  muhim  o`rin  tutadi.  Bu  retseptorlar  organizmga  tushgan  yot 

---

 

115 

antigenlarning antitelolar bilan hosil qilgan maxsus «antigen + antitelo» kompleksini o`ziga biriktirib 

olib, natijada, hujayradan yuqorida qayd qilingan moddalarning ajralib chiqishiga olib keladi. Hozirgi 

paytda  allergiya  kasalliklarida  immunoglobulinlarning  maxsus  E  sinfi  (Ig  E)  muhim  rol  o`ynashi 

tasdiqlangan.  Allergiya  reaktsiyalariga  moyil  bo`lgan  organizmda  antigenlarga  yoki  allergenlarga 

qarshi ko`p miqdorda Ig E ishlab chiqariladi. «Allergen + Ig E» kompleksi esa to`qima bazofillarining 

retseptorlari bilan bog`lanib, hujayralar degranulyatsiyasiga sabab bo`ladi. Demak, bu holatlarda Ig E 

himoya vazifasini o`tash o`rniga to`qimalarda muhit doimiyligini buzilishga olib keladi. 

To`qima bazofillariga tuzilishi va ximiyaviy tarkibi jihatidan qondagi bazofil leykotsitlar juda 

yaqin  turadi.  Ammo  bazofil  leykotsitlarning  qizil  suyak  ko`migidagi  o`zak  hujayralardan  kelib 

chiqishi  tasdiqlangan  bo`lsa,  to`qima  bazofillarining  kelib  chiqish  manbai  hozirgacha  aniq 

ko`rsatilmagan. To`qima va qon bazofillarining tuzilish va faoliyat jihatidan o`xshashligi, bu ikkala 

hujayralarning  son  jihatidan  bir-birini  to`ldirib  turishi  to`qima  bazofillari  ham  o`zak  hujayralardan 

kelib chiqadi degan taxminga dalil bo`la oladi. To`qima bazofillarida mitoz bo`linishining juda kam 

uchrashi ham bu fikrning qo`shimcha isbotidir.