Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

SHilliq osti pardasi 
siyrak tolali shakllanmagan birikti-ruvchi to’qimadan iborat. Bu parda qon 
tomirlarga va nerv oxirlariga boy. Un ikki barmoq ichak shilliq osti pardasida duodenal 
(Brunner) bezlari joylashadi (213-rasm). Bu bezlar murakkab naysimon tarmoqlangan shilliq 
bezlardir. Ular me’-daning pilorik bezlariga o’xshab ketadi. Duodenal bezlarning oxirgi sekretor 
bo’limi o’ta tarmoqlangan bo’lib, tcilindrsimon shilliq hujayralardan tashkil topgan. Bu 
hujayralarning api-kal tcitoplazmasida ko’pgina sekret granulalari yotadi. YAssi giperxrom 
yadro hujayra tcitoplazmasi asosida joylashadi. Sek-ret ajralishi bilan hujayra past kubsimon 
bo’lib ^olib, yadro-si dumaloqlashadi. Brunner bezlarining chiqaruv naylari kub-simon 
hujayralar bilan qoplangan bo’lib, shilliq parda orqali o’n ikki barmoq ichakning kriptalariga 
ochiladi. CHiqaruv nayi hujayralari oxirgi sekretor bo’limi hujayralariga nisbatan kam bo’lsa-da, 
sekretor granulalar tutadi va sekretor faoliyati-ni bajaradi. Duodenal bezlar tarkibida apikal 
donador va, ba’zan, qadahsimon hujayralar ham bo’ladi. Brunner bezlari-ning mahsuloti 
tarkibidagi mukotcitlar me’dadan tushgan kislo-tali muhitni neytrallaydi. Duodenal bezi 
sekretida dipeptid-larni aminokislotalarga qadar parchalovchi dipeptidaza fer-mentlari bo’ladi. 
Bezning sekreti amilaza ta’sirida karbon sul’fatlarni parchalaydi va me’da osti bezining 
amilolitik 

---

348 
213- rasm. O’n ikki barmoq ichak (sxema). 
1 - shilliq parda; 2 - ichak so’rg’ichi (voronkasi); a-epi-teliy; b) - xususiy biriktiruvchi t^qima; 3 
- kripta; v - shilliq pardaning mushak qatlami: 4 - shilliq osti pardasi; 5 - duodenal bezlar; 6 - 
duodenal bezlarning chiqaruv nayi; 7- mushak parda. 
faoliyatini kuchaytiradi. Duodenal bez-larga sekretin, duodenin va boshqa gor-monlar ishlab 
chiqaradi, deb qaraladi. 
Ingichka ichak 
mushak pardasi 
2 qa-vat - ichki aylana va tashqi uzunasiga yo’nalgan silliq 
mushaklardan iborat. Mu-shaklar orasida nerv chigallari, tomir-lar tutgan siyrak tolali 
biriktiruvchi to’qima qatlami joylashadi. 
Seroz parda 
ustidan bir qavat yassi epiteliy - mezoteliy bilan qoplagan zich shakllanmagan 
biriktiruvchi to’qimadan iborat. Un ikki barmoq ichak faqat old tomondan seroz parda bilan 
qoplangan, qolgan qismlari adventatcial parda bi-lan o’ralgan. 
Ingichka ichakning qon bilan ta’min-lanishi va innervatciyasi. Ingichka ichakka boruvchi qon 
tomirlar ichak tutqichida 2-3 qator ravoqlar hosil qiladi. So’nggi ravoqdan ajraluvchi to’g’ri 
arteriyalar ichak devoriga kirib, seroz-mushak qavat-lar uchun tomirlar chigalini hosil qilib 
tarqaladi. To’g’ri arteriyalarning asosiy tarmoqlari ichak shilliq qavatiga etgach, tegishli 
tartibdagi tomirlarga tarmoqlanadi va bu tarmoqlar o’zaro tutashib shil-liq osti qavatining 
arteriya chigalini hosil qiladi. 
SHilliq osti qavati arteriyasi chigalidan ikki yo’nalishda: ichkariga - shilliq pardaga va tashqariga 
- mushak va seroz qa-vatlarga (orqaga qaytaruvchi arteriyalar) tarmoqlar ajraladi. Barcha 
arteriya tomirlar pirovardida prekapillyar va kapillyar-larga ajraladi. Kapillyarlar esa to’r hosil 
qilib, so’ngra post-kapillyarlarga aylanadi, 2-3 ta postkapillyarlar o’zaro qo’shi-lib, venulalar 
hosil qiladi-da, birinchi tartibli venalarga quyiladi. 
Ichakning so’rg’ichlari ichak kriptalarining kapillyar to’ridan qon olsa, ayrimlariga arteriola 
kelib, so’rg’ich ichida kapillyar-lar to’rini hosil qiladi. So’rg’ichlardan qon 1-2 ta, ba’zan 3 ta 
venula orqali oqib ketadi. 
Ingichka ichak yuqori ichak tutqich chigalining nerv tolalari bilan ta’minlanadi. Uning hosil 
bo’lishida ichki a’zolarga bo-ruvchi katta, kichik nerv va yuqori ichak tutqich tugunidan 
ketuvchi 

---

349 
nerv tolalarining tutami ishtirok etadi. Ularga sayyor nervla-pining orqa dastak tarmoqlari kelib 
qo’shiladi. Bulardan tash-qari, uchinchi doimiy tarkibiy qism bo’lib, u ichak tutqichlararo nerv 
tarmoqlari hisoblanadi. Tarkibida simpatik va parasim-patik tolalar tutuvchi nervlar ichak 
faoliyatining boshqarili-shini ta’min etadi. Ichak nayining har xil harakat faoliyati (peristal’tik, 
tonik va boshqa) organ ichidagi nerv elementlari-ning, asosan, Auerbax nerv chigalining 
bevosita ta’siri ostida bo’ladi. Intramural nerv elementlarining faoliyatiga sekretor va harakat 
protcesslarini boshqarishda o’ziga xos bir zveno deb qaraladi. 
Ingichka ichakda juda ko’p miqdorda nerv elementlari bo’lib, ular o’zaro bog’langan va 
ichakning avtonom faoliyatida anatomik substratni hosil qiladi. Ichak devorida to’rt asosiy chi-
gal tafovut etiladi: seroz osti, mushaklararo, shil-liq osti va shilliq, Bulardan eng yaxshi 
o’rganilgani mushaklararo Auerbax chigali hisoblanadi. Bu chigalning tugunla-rida asosan I tip 
Dogel hujayralari joylashadi. Bu hujayra-larnipg peritcellyulyar apparatlari sayyor nerv 
tolalarining terminal tarmoqlari hisoblanadi va shunga ko’ra ularga hara-kat neyronlari deb 
qaraladi. SHilliq osti chigalida II tip Do-gel hujayralari ko’p va aksariyat mualliflarning 
taxminiga ko’-ra sezish tabiatiga ega, chunki ularning o’ziga xos ta’surotlarni qabul etuvchi 
dendritlari shilliq osti va shilliq qavatlarida tugaydi. Bu hujayralarning neyritlari harakat neyroni 
hisob-langan I tip Dogel hujayralari bilan aloqada bo’lib, ichak de-vorida intraretceptor 
ta’sirlarni uzatishda ahamiyatga ega bo’lgan qisqa reflektor yoyni hosil qiladi. 
OZIQ MODDALAR SURILISHINING TCITOFIZIOLOGIYASI 
Odam va boshqa hayvonlar ichagida oziq moddalarning so’ri-lishi murakab fermentativ jarayon 
bo’lib, bosqichma-bosqich amalga oshadi. Oziq moddalar avvalo fermentlar ta’sirida ichak 
bo’shlig’ida parchalanadi (bo’shliqdagi hazm). SHu jarayonda hosil bo’lgan oligo- va dimerlar 
jiyakli hujayralar mikrovor-sinkalari yuzasida monomerlarga parchalanadi (msmbranadagi yoki 
devor oldi hazmi). Hujayra membranasi orqali so’rilib o’tgan monomerlar jiyakli hujayralar 
tcitoplazmasida yana qay-ta ishlanadi (hujayra ichki hazmi). So’ngra ular shilliq parda-ning 
xususiy plastinkasi orqali qonga (oqsillar, uglevodlar) yoki limfaga (yog’lar) tushadi. 
Ingichka ichakdagi membrana hazmida va oziq moddalarning so’rilishida asosan ichak 
vorsinkalari ishtirok etadi. Kripta-lar esa vorsinkalar uchun jiyakli enterotcitlar etkazib beradi va 
kripta-vorsinka sistemasi faoliyatining optimal bo’lishini ta’minlaydi. 
Vorsinkalar stromasida joylashgan silliq mushak hujayra-larining qisqarishi so’rilgan 
moddalarning qon tomirlarga o’ti-shiga imkoniyat yaratadi. Ichak vorsinkalari to’g’rilanganda 
oziq 
moddalar epiteliy orqali ularning stromasiga o’tadi, kapillyar-lar esa yana qonga to’ladi. 
Vorsinkalar minutiga 4-6 marta qisqaradi. Ularning harakati ovqat so’rilishi jarayonida tez-
lashib, och qolgan paytda sekinlashadi. Bitta vorsinka ximus tarkibidan minutiga 0,03 mm
3
gacha oziq moddalarni so’rib oli-shi^hisoblab chiqilgan. Ingichka ichakdagi vorsinkalarning 
umu-miy soni 1,4 mln dan ortiqligini nazarda tutilsa, ichakda minutiga 45 sm
3
ga yaqin oziq 
moddalar so’rilishi mumkin. 
Fiziologiya va immunomorfologiya usullarini qo’llash bilan voyaga etgan odam va laboratoriya 
hayvonlarida ularning jiyak-li hujayralari mikrovorsinkalari membranasi orqali oziq moddalar 
monomerlargacha parchalanib o’tishi aniqlangan. Gliko-kaliks tarkibida bo’lgan gidrolitik 
fermentlar ta’sirida oq-sillar aminokislotalargacha parchalanib, karbonsuvlar monosa-xaridlar, 
yog’lar yog’ kislotalari va glitcerin holiga o’tadi. 
YOg’lar yaxshi bo’yalgani uchun ularning hazm bo’lish jarayoni yax-shi o’rganilgan. SHuning 
uchun oziq moddalarning so’rilishi jara-yonini yog’lar misolida ko’rib o’tamiz. YOg’larning 
so’rilishi ichak vorsinkalarining uchidan boshlanib, uning asosiga qarab davom etadi. 
Ovqatlantirishdan 15-20 minut o’tgandan keyin mayda yog’ tomchilari (xilomikronlar) avvalo 
jiyakli hujayralar yuzasi-da, aniqrog’i, uning mikrovorsinkalari orasida paydo bo’ladi. Bu erda 
ular glikokaliksda bo’lgan lipaza fermenti ta’sirida glitcerin va erkin yog’ kislotalariga 
parchalanadi. 
YOG
’
kislotala-ri xolinesteraza va xolinesterin yordamida hujayra tomonidan 
yaxshi so’riluvchi xolesterin efirlariga aylanadi. Jiyakli hu-jayra membranasidan o’tgandan 
keyin xolesterin efirlari parchalanadi, natijada, erkin yog’ kislotalari paydo bo’ladi. 

---

350 
Atciltransferaza yordamida yog’ kislotalari hujayraga so’rilgan glitcerin bilan qayta birikkali 
(resintez) va mayda yog’ (trigli-tcerid) tomchilarini (xilomikronlarni) hosil qiladi. Bu ja-rayonda 
Gol’ji kompleksi va mitoxondriyalar muhim rol’ o’ynaydi. Gol’ji kompleksida xidomikronlar 
sintezlanadi, yi-g’iladi va vezikulalar yordamida lateral membrana tomon suri-ladi. So’ngra 
vezikula membranasi lateral membrana bilan qo’-shiladi, natijada, xilomikronlar hujayralararo 
bo’shliqqa chiqariladi. Ular bazal membrana orqali vorsinka stromasiga o’tib, asosan, limfa 
tomirlariga so’riladi. 
Oqsillar so’rilishi jarayoni ham yog’lar so’rilishi kabi amal-ga oshadi. Voyaga etgan odamda 
hamma oqsillar aminokislotalar-ga parchalangandan so’nggina so’riladi. YAngi tug’ilgan ba’zi 
sut emizuvchi hayvonlarda hazm qilish a’zolari faoliyati ham mu-kammal bo’lmagani uchun ona 
suti tarkibdagi oqsillar parchalan-masdan jiyakli hujayra orqali to’g’ridan-to’g’ri qonga o’tadi. 
Toshkent meditcina instituti olimlari professorlar: K. A. Zu-farov, V. M. Gontmaxer va A. Y. 
Io’ldoshevlar olib borgan iz-lanishlar natijasida qonga parchalanmagan holda o’tgan ona suti 
oksillarining buyrakning proksimal naylari hujayrala-ri tomonidan birlamchi siydik tarkibidan 
reobsorbtciya qilib 
olinishi va hujayra lizosomalari fermentlari yordamida ami-nokislotalargacha parchalanishi 
aniqlandi. Hosil bo’lgan amino-kislotalar qonga chiqarilib, yana organizm ehtiyojlari uchun 
ishlatilar ekan. Uzbek olimlarining bu kashfiyoti SSSR ixti-rolar va kashfiyotlar qo’mitasi 
tomonidan 1987 yilda qayd 
qilindi. 
Ichak epiteliysi orqali suv va unda erigan mineral tuzlar, vitaminlar va boshqa moddalar ham 
so’riladi. 
YG’G’ON ICHAK 
Io’g’on ichak ichak nayining distal qismi bo’lib, u erda suv-ning so’rilishi va najasning 
shakllanish jarayonlari ro’y bera-di. Oziq moddalarning so’rilishi ham kuzatiladi. Yo’g’on ichak 
mikroflorasi ba’zi vitaminlar (V-gruppa va K-vitaminlar) sintezlashda va kletchatkani 
parchalashda ishtirok etadi
;
Yo’g’on ichakda hosil bo’lgan shilliq ovqat moddalarning hazm 
bo’lmagan qoldiqlarining ichak bo’ylab siljishini ta’minlaydi. Yo’g’o^n ichak shilliq qavati 
orqali turli moddalar (kal’tciy, magniy, fosfatlar, og’ir metall tuzlari) chiqariladi-bu esa yo’g’on 
ichakning ajratuv faoliyati hisoblanadi. 
IUG’ON ICHAKNING TUZILISHI 
Yo’g’on ichak anatomik jihatdan turli qismlarga bo’linadi: