Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

ipsimon surg’ichlari 
shilliq pardadan bo’rtib chiqib, til ustki yuzasini qoplagan turli 
uzunlikdagi o’simtalarni ho-sil kiladi (184-rasm). Ipsimon so’rg’ichlar ko’p kavatli yasg.i mu- 

---

308 
184- rasm. Tilning ipsimon so’rg’ichlarp. Gematoksilin-eozin bilan bo’yalgan. 
06. 3, 5. ok. 10. 
1 - kup kavggli yassi epiteliy: ? - xu..usi8 tcavat; 3 - xususiy pardaning nkkilam» 
chi so’rgichlari. 
guzlanuvchi epiteliy bilan qoplangan. So’rg’ich epiteliysining 
tashqi qavatlarida, ayniqsa tuzilma cho’qqisida, muguzlangan epiteliy tanachalari so’rg’ichni 
qoplab yotadi. Bu so’rg’ichlar asosi-da birlamchi va ikkilamchi biriktiruvchi to’qimali 
so’rg’ichlar joylashadi. 
Zamburug’simon so’rg’ichlar 
asosan tilning yon tomonlarida va uch qismida joylashadi. Bu 
so’rg’ichlarning uch tomoni kepg, asosi esa ingichka bo’lib, o’z nomiga mos ko’rinishga ega 
(185-rasm). Zamburug’simon so’rg’ich ham birlamchi biriktiruvchi to’qimali so’rg’ichdan, 
undan tarmoqlangan bir necha ikkilamchi biriktiruv-chi to’qimali so’rg’ichlardan va ular 
yuzasini qoplab olgan ko’p qavatli yassi muguzlanmaydigan epiteliydan iborat. Zamburug’-
simon so’rg’ichlar devorida oz miqdorda ta’m bilish so’g’onlari (piyozchalari) uchraydi. 
Tarnovsimon surg’ichlar 
6-12 ta bo’lib, til tanasi bilan uning ildizi oralig’ida joylashgan eng 
yirik so’rg’ich hisoblana-di. Bu so’rg’ichlarning o’ziga xosligi shundan iboratki, ular bosh-qa 
so’rg’ichlar kabi til yuzasiga bo’rtib chiqmay, shilliq pardaga botib turadi. SHuning uchun ham 
bu so’rg’ichlar atrofi tarnovsi-mon chuqur yoriq bilan o’ralgan bo’ladi (186-rasm). So’rg’ich 
ko’p qavatli yassi epiteliy bilan qoplangan bo’lib, uning biriktiruv-chi to’qimadan iborat asosi 
epiteliyga ko’p sonli kalta bo’rtma-lar-ikkilamchi so’rg’ichlar tarzida o’sib kiradi. So’rg’ich yon 
epiteliysida ta’m bilish so’g’onlari joylashadi. Tarnovsimon so’rg’ichning biriktiruvchi to’qimali 
asosida oqsil va shilliq bez-lar joylashib, ularning sekret naylari tarnov tubiga ochiladi. 
Tilning 
bargsimon so’rg’ichlari 
faqat bolalarda yaxshi rivoj-langan bo’lib, uning o’ng va chap 
yonlarida joylashgan ikkita gu-ruhdan iborat. Har bir guruh parallel joylashgan 4-8 ta so’r-
g’ichdan iborat va ular bir-biridan tor bo’shliq orqali ajralib turadi. Har bir so’rg’ichning 
uzunligi 2-5 mm atrofida bo’ladi. So’rg’ichlarning asosini biriktiruvchi to’qimadan iborat 
birlam-chi so’rg’ich va undan tarmoqlangan 3 ta ikkilamchi so’rg’ich tashkil ztadi (187-rasm). 
So’rg’ich asosining o’rtasida joylashgan ikki-lamchi biriktiruvchi to’qimali so’rg’ich qon tomir 
tutganligidan tomirli so’rg’ich deyilsa, qolgan ikkita yon so’rg’ich nerv tolalari-ga mo’l 
bo’lganidan ikkilamchi nerv so’rg’ichlari nomi bilan yuri-tiladi. 
Bargsimon so’rg’ich ko’p qavatli muguzlanmaydigan epiteliy bilan qoplanib, o’zida ko’pgina 
ta’m bilish so’g’onlari tutadi. So’rg’ich tagida ko’ndalang-targ’il mushaklar, qon tomirlar va 
yog’ hujayralarining to’plamlari yotadi. Bu sohada oqsil (seroz) bezlari joylashib, ularning 
chiqaruv naylari bargsimon so’r-g’ichlar orasidagi bo’shliqqa ochiladi va bez sekreti bu ingichka 
oraliqni doimo yuvib turadi. Katta odamlarda bargsimon so’r-g’ich yo’qolib boradi, shu 
so’rg’ich bilan bog’langan bezlar o’rnida esa yog’ va limfoid to’qima paydo bo’ladi. 
Til ildiz qismining shilliq pardasida so’rg’ichlar bo’lmaydi.. Lekin bu erda til sathi notekis 
bo’lib, ko’pgina do’mboqchalar va 

---

309 
58- rasm. Tilning zamburug’-simon so’rg’ichi. 
1 - ko’p qavatli muguzlanmay-dngan yassi epiteliy; 2-birik-tnruvchi to’qimali so’rg’ich; 3- tcon 
tomirlar; 4 - til mushagi: 5-tnl bezlari (V. G. Eliseev-dan). 
186-rasm. Tilning tarnovsimon so’rg’ichi. 
\ 
- ko’p qavatln yassi epiteliy; 2 - tarnov; 3 - biriktn- 
runchi to’qima; 4-qen tomirlar; 5-ta’msezish piyozchasi; 
6 - seroz bez nayi; 7 - seroz bezlarn; 8 - shilliq bezlar; 
9 -til mushagi (V. G. Eliseevdan). 
chuqurchalarga ega. Do’mboqchalar til shilliq pardasining xususiy qatlamida joylashgan limfoid 
to’qima yig’indisi - til murta-gi hisobiga hosil bo’ladi. Do’mboqchalar orasida chuqurchalar - 
kriptalar mavjud bo’lib, ularga ko’pgina shilliq bezlarining chiqaruv naylari ochiladi. 

---

310 
Til mushaklari orasida oqsil (Ebner), shilliq (Veber) va aralash (Nuna) bezlar joylashadi. Bu 
bezlarning chiqaruv yo’l-lari til shilliq pardasiga ochiladi. Tilda ko’plab tomirlar, nervlar va nerv 
oxirlari, mushaklar oralarida esa yog’ hujayra-larining to’plamlari joylashgan. 
Ta’m bilish piyozchalari (so’g’onlari)ning tuzilishi. Ta’m bi-lish piyozchalari tilning bargsimon, 
zamburug’simon va tarnovsi-mon so’rg’ichlari epiteliylarida joylashadi. Ta’m bilish piyoz- 
187-rasm. Bargsimon so’rg’ich. Gematoksilin-eszpn bilan bo’yalgan. 06. 10. ok. 10. 
1 - til epitelnysn; 2 - so’rgichlararo bo’shliq; 3 - birlamchi bnriktiruvchi to’qnmali so’rich 
4 - ikkilamchi biriktiruv chi to’qymali so’rg’ichlar; a - nerv so’rg’nchlar; b - tomirli so’rg’nch!' 
5 - ta’m bilish piyozchalari; 6 - til so’lak bezlari. 
chalari, ayniqsa, tarnovsimon so’rg’ichlarida ko’p bo’lib, ularning miqdori har bir so’rg’ichda 
40-250 tadir. Ta’m bilish piyozchala-rining ayrimlari yutqin va hiqildoq ustki tog’ay epiteliylari-
da ham joylashadi. Tilning ipsimon so’rg’ichlari ta’m bilish piyozchalari tutmaydi. 
Ta’m bilish piyozchalari ta’m bilish analizatorining oxirgi retceptor apparati hisoblanadi. Ta’m 
bilish piyozchalari ellips-simon bo’lib, ular epiteliy hujayralari orasida joylashadi (188-rasm). 
Piyozcha asosi epiteliy bazal membranasida yotsa, uning uchi epiteliy bo’shlig’iga chiqmaydi. 
Epiteliy yuzasi bilan ta’m piyozchasining uch qismi bir qancha yassi epiteliy hujayra-laridan 
tashkil topgan maxsus teshik - ta’m bilish piyozchasi-ning teshigi orqali aloqada bo’ladi. 
Ta’m bilish piyozchasi ikki xil - ta’m bilish (retceptor) va tayanch hujayralaridan iborat bo’lib, u 
hujayralar bir-biriga zich joylashadi. 

---

311 
188-rasm. Ta’m bilish pnyozchasi. Gematoksi-lin-eezin bilap bo’yalgan. Ob. 60. sk. 10. 
I - piyozcha kapsulasi; 2 - ta’m bilish va tayanch 
hujayralari; 3 - tagm bilish piezchasining te- 
shigi. 
Sezuvchi - ta’m bilish hujayrala-ri cho’zinchoq bo’lib, ko’p-roq piyozchaning markaziy qismida 
joylashadi. Bu hujayraning apikal qis-mida mukopolisaxarid, ko’pgina oqsil va fosfa-taza 
aktivligiga ega bo’l-gan elektron zich tuzil-malardan iborat o’simta-lar mavjud. Hujayra-ning 
apikal yuzasida 50 tagacha mikrovorsinkalar bo’lib, ular hujayra-ning ta’m bilish yuzasi-ni 
oshirib beradi. 
Tayanch hujayra-l a p sezuvchi hujayra-lar oralig’ida, ta’m pi-yozchasining chetlarida 
joylashadi. Bu hujay-ralar kalta bo’lib, ta’m bilish piyozchasi teshigiga etmaydi. Tayanch 
hujayra-lar yadrosi anchagina yi-rik bo’lib, tcitoplazma-sida ko’pgina mitoxon-driyalar mavjud. 
Bu hu-jayralarda donador en-doplazmatik to’r rivoj-langan. 
Ta’m bilish piyozcha-lari turli nervlar bi-lan ta’minlanadi. Til-yutqin nervining tola-lari til 
ildizida va tarnovsimon so’rg’ichlarda joylashgan pi-yozchalarni nerv bilan ta’min etsa, til nervi 
tilning oldingi qismidagi ta’m piyozchalarini innervatciyalaydi. Nerv tolalari til so’rg’ichlarining 
uchiga kelib mielin pardasini yo’qotadi va epiteliy osti nerv chigalini hosil qiladi. Bu chigaldan 
ingichka nerv tolalari ta’m sezuvchi hujayralarning tanasiga qarab yo’-naladi. Nerv tolalari faqat 
sezuvchi tolalar bo’lmasdan, ular piezcha hujayralariga trofik ta’sir ham ko’rsatadi. 
YUTQIN LIMFOEPITELIAL HALQASI 
Og’iz bo’shlig’i bilan yutqin chegarasida shilliq pardada lim-foid tuzilmalarning ko’pgina 
to’plamlari joylashgan. Ular na-fas va ovqat hazm qilish yo’llarining boshlang’ich joylarini