Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

Interfraktsion mikroskopiya - fazokontrast mikroskopiyaga nisbatan ko`proq imkoniyatga ega. Interfraksion mikroskop bilan ko`rganda hujayralarning turli komponentlari zichligi bo`yicha turli rangga ega bo`ladi. Ikkinchi tarafdan tuzilmalarning rangiga qarab o`rganilayotgan tuzilmalarning zichligi to`g`risida fikr yuritish va hujayralarning quruq og`irligini topish mumkin.
Polyarizatsion mikroskopiya - hujayra va to`qimalarning anizotrop yoki ikki xil nur sindiruvchi tuzilmalarini o`rganish uchun ishlatiladi. Bu mikroskop bilan o`rganilayotgan anizotrop tuzilmalardagi (kristall va fibrillyar oqsillarda) molekulalarning joylashishini o`rganish mumkin. Bu mikroskop hujayra bo`linishi, xromosomalar va organellalar tuzilishini o`rganishda ham qo`l keladi.
Elektron mikroskoplarning ixtiro qilinishi mikroskopda ko`rish texnikasining rivojlanishida alohida o`rin tutadi. Bu mikroskopda elektronlarnmng to`lqinli xususiyatlaridan va magnit maydonida elektron nurlarini fokuslash mumkinligidan foydalaniladi (2-rasm). Zamonaviy elektron mikroskoplarning hal qilish qobiliyati 0,2 dan 1 nm gachadir. Bu mikroskoplarda ko`rish uchun qalinligi 20-40 nm bo`lgan ultrayupqa kesmalar ishlatiladi. Kesmalar maxsus ultramikrotomlarda tayyorlanadi. Elektron mikroskop hujayra ichidagi tuzilmalarning nozik tuzilishini o`rganishga imkon beradi.
Hajmiy (rastrlovchi) elektron mikroskopning yaratilishi organlarning elektron mikroskopda o`rganishning yangi bosqichidir. U bilan ob’ektning hajmiy tuzilishini o`rganish mumkin. Elektron mikroskop ob’ektni 100 000 marta kattalashtirib beradi va uning hal qilish qobiliyati 3-4 nm dir.
Mikroskopda tadqiqot qilish usullariniing qisqacha ta’rifidan ko`rinib turibdiki, hozirgi davrda hujayralarning nozik tuzilishini ham tirik, ham fiksatsiya qilingan ob’ektlarda o`rganish imkoniyati mavjud ekan.
Mikroskop ostida turli usullar bilan ob’ektning morfologik tuzilishini o`rganilsa ham, ammo bu usullarning o`zigina hujayralarning hayot kechirish jarayonining o`ziga xos tomonlarini schib bera olmaydi. Morfologik tadqikotlar fiziologik va bioximik ma’lumotlar bilan to`ldirilishi kerak. Bu kamchiliklarni ma’lum darajada to`qimalarni ximiyaviy analiz qilish usuli - gistoximiya to`ldiradi.



2-rasm. Elektron mikroskop EMV-100 BR.


Gistoximiya va sitoximiya xujayra tuzilmalarining ximiyaviy tarkibini va ularning taqsimlanishini o`rganishga imkon beradi. Bu esa o`rganilayotgan tuzilmalarning funksional holati va modda almashinuvi to`g`risida to`g`ri ma’lumot olishimizga yordam beradi. Zamonaviy gistoximiya usullari tuzilmalardagi aminokislotalar, oqsil, nuklein kislotalar, turli tipdagi uglevodlar, lipidlarni aniqlashga, fermentlarning aktivligini belgilashga yordam beradi. Bu moddalarni aniqlash reaktiv bilan to`qima va hujayra tarkibiga kiruvchi substrat orasidagi o`ziga xos reaksiyaga bog`liq.
Gistoximiya va sitoximiya faqat sifat analizi bilan chegaralanmay, balki miqdoriy analiz o`tkazishga imkon yaratadi. Miqdoriy analiz esa turli funksional holatdagi hujayraning sitoximiyaviy tuzilishini o`rganishga va turli tuzilmalarning metabolik jarayondagi ahamiyatini aniqlashga yordam beradi. Hujayradagi moddalarning yorug`lik nuri spektrlarini turlicha yutishga asoslanib ularning miqdorini o`rganish usuli sitospektrofotometriyadir.
Gistologiyada immunogistoximiya usuli ham keng qo`llanilmoqda. Bu usul asosida to`qimalarda va hujayralarda mavjud turli xil ximiyaviy xususiyatlarga ega bo`lgan moddalarni (gormonlar, retseptor va hokazo) nishonlangan antitelolar yordamida aniqlash yotadi. Antitelolarni nishonlash maqsadida turli fermentlar (peroksidaza, ishqoriy fosfataza), ferritin yoki kolloid oltin ishlatilishi mumkin.
Hujayraning turli tarkibiy qismlarini (yadro, mitoxondriya, mikrosoma) ajratish uchun differentsial sentrifugalash usuli qo`llaniladi. Ajratish uchun supersentrifuga (minutiga 20 000- 40 000 marta aylanuvchi) va ultratsentrifuga (100 000-150 000 marta aylanuvchi) ishlatiladi.
Gistoximiya va sitoximiyaning zamonaviy usullaridan radio-avtografiya usuli alohida o`rin tutadi. U tuzilmalardagi modda almashinuvini to`liqroq o`rganishga imkon yaratadi. Bu usul asosida radioaktiv moddalarni (fosfor R³², uglerod S¹⁴, oltin-gugurt S³⁵, vodorod - N³) yoki ular bilan nishonlangan moddalarning biri kiritilib, ma’lum vaqt oralig`ida ularning miqdorini to`qima va organlarda aniqlash yotadi. To`qimalardan kesmalar tayyorlab, bu kesmalar fotoemulsiya bilan qoplanadi. Ma’lum vaqt (15-20 kun) o`tgandan so`ng preparat fotoqog`oz singari ochiriladi. Bu usul bilan nishonli aminokislotalarning oqsil tarkibiga kirishini, nuklein kislotalarning hosil bo`lishini, nishonlangan hujayralarning migratsiyasini o`rganish mumkin.
Mikroxirurgiya usuli- bu tirik hujayrada maxsus asbob- mikromanipulyator yordamida nozik operatsiyalar o`tkazish usulidir. Mikroxirurgiya yo`li bilan hujayralardan yadroni ajratish, yadro qobig`ini yirtish yoki bo`linayotgan hujayra xromosomalarini ajratish mumkin. Bu usul yordamida hujayra tuzilmalarining fizik xususiyatlarini, hujayra yadrosi va organellalarining funksional holatlarini o`rganish mumkin. Ko`pgina olimlar bu usul yordamida hujayra yadrosini bir hujayradan ikkinchisiga o`tkazib yadroning irsiy belgilarini avloddan-avlodga o`tkazishdagi rolini ochib berdilar.
Tirik hujayrani o`rganish usullariga yana to`qimalarni o`stirish usuli kiradi. To`qima va hujayralarni organizmdan tashqarida (in vitro) va organizm ichida (in vivo) o`stirish mumkin. To`qimalar organizmdan tashqarida o`stirilganda maxsus oziq muhitga o`tkazilishi kerak. Bu muhitda hujayra harakatlanish, bo`linish va differentsirovka qobiliyatini saqlab qoladi. To`qima bo`lakchalari steril muhitda fiziologik suyuqliq saqlovchi Petri idishiga solib maydalanadi. So`ngra mayda bo`lakchalar oziq muhitiga o`tkazilib, termostatda 38-39°S da saqlanadi. Har 3-4 kundan so`ng ularni yangi oziq muhitiga o`tkazib turish kerak. Shunday qilish bilan to`qimani o`n yillab saqlash mumkin.
Bundan tashqari, to`qima tuzilmalarini hayvonning hayoti davrida yoki vital (in vivo - hayot) bo`yash mumkin. Bu usul tirik hujayra va to`qimalarning tuzilishini, ba’zi bir moddalar-ning hujayraga kirish va undan chiqishini kuzatishga imkon beradi. Hayot davrida bo`yash uchun kolloid bo`yoq moddalar, masalan, litiy, karmin, tripan sinkasini va boshqa zaharli bo`lmagan moddalarni ishlatish mumkin. Bu moddalar hayvon qoniga, teri osti biriktiruvchi to`qimasiga, qorin bo`shlig`iga yuboriladi. Ma’lum vaqtdan so`ng hayvon o`ldirilib, to`qima va organlar mikroskop ostida ko`riladi.
Tirik ob’ektlar tadqiq qilinayotganda tuzilmalarni mikros’yomka qilish, ya’ni mikroskop ostida suratga olish alohida o`rin tutadi. Hayot davrida tadqiqot qilish usullaridan tashqari to`qima va organlarni o`tqazib o`rganish ham mumkin, ya’ni a’zolarning bir qismi yoki hammasi boshqa organizmga o`tqaziladi (transplantatsiya qilinadi) va ularning yashab ketishi kuzatiladi. Bu metodning to`qimani o`stirish usulidan afzalligi to`qima butunligi buzilmagan holatda kuzatishdir.
Bundan tashqari, gistologiyada oxirgi yillari organ va to`qima hujayralarini yorug`lik va elektron mikroskop ostida ko`rib ularning tarkibiy qismlarini (sitoplazma, yadro, mitoxondriya, endoplazmatik to`r, Golji kompleksi va boshqalar), hajmini o`lchash, ya’ni morfometrik usul keng qo`llanilmoqda. Tasvirlarni avtomatik o`rganish sistemasi ham gistologiyada keng o`rin olmoqda. Bu usul o`rganilayotgan gistologik ob’ektlarni hajmiy xususiyatlari to`g`risida ob’ektiv ma’lumot olishga yordam beradi.
Yuqorida keltirilgan fikr va dalillardan ko`rinib turibdiki, zamonaviy gistologiya ko`p va turli xil tadqiqot usullari bilan qurollangan. Ular hujayra, to`qima, organlarning tuzilkshini har tomonlama mukammal o`rganishga yordam beradi. Matematikaning aniq analiz usullari, miqdoriy analiz usuli bu bilimlarimizni to`ldiradi. Elektron mikroskop ostida ko`rish, elektron sitoximiya va radioavtografiyaning qo`llanishi metabolik jarayonning kechishi to`g`risida to`liq bilim olishimizga yordam beradi. Umuman olganda bu usullarning barchasi hujayrani, hujayra tuzilmalarini, makromolekulalarning tuzilishi to`g`risida aniq bir fikrga kelishimizga, differensirovka, regeneratsiya va irsiy belgilarning nasldan-naslga o`tishini chuqurroq o`rganishimizga yordam beradi. Ikkinchi tarafdan, bu usullar molekulyar biologiyaning rivojlanishida muhim vosita bo`la oladi.

III BOB