Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

koptok-chali zona 
deb ataladi. Koptokchali zona hujayralari yumaloq 
yadroga ega bo’lib, tcitoplazmasida yaxshi rivojlangan plastinka-simon kompleks, 
mitoxondriyalar mavjuddir. Koptokchali zona ostida 3-4 qator mayda hujayralar qatlami 
joylashadi. Bu hujayralarning tcitoplazmasida lipidlar bo’lmaganligi uchun ular sudan bo’yog’i 
bilan bo’yalmaydi. SHuning uchun ham bu hujay-ralar 
sudanofob qujay^alar qavati 
deb atalib, 
ular kambial xususiyatga egadir. 
Sudanofob qavatdan so’ng buyrak usti bezi po’st moddasining eng yirik zonasi boshlanadi. Bu 
zonada hujayralar cho’zinchoq bo’lib, radial tutamlar hosil qilib joylashgani uchun 
tu^pmli zona 
deb ataladi. Bu zona hujayralari tcitoplazmasida ko’p miq-dorda lipi.l kiritmalari tutadi, agarda 
ular yuvilib ketsa, tcitoplazma g’ovak ko’rinishni oladi «a shuning uchun ham, bu hu-jyayralar 
spongiotcitlar 
deb atala~i. Tutamli zona hujayrala-pi'iarH mitoxondriyalar maxsus tuzilishi bilan 
ajralib turadi. Ular yumaloq yoki oval shaklga ega, kristalari esa butun matriks» ni to’ldirib 
turuvchi mayda pufakchalardan iborat (180-rasm). Tutamli zona xujayralaridagi 
mitoupndriyalarning tuzilishi ularda sodir bo’ladigan steroidogenr^> chikli bilan bog’liqdir. 
Mitoxondriyalar o’zlarnda xolesterinni pregnenolonga aylanti-ruvchi fermentlar tutadi. 
Pregnenolon esa steroidlar sintez kilinishi uchun boshlang’ich xom ashyo hisoblanadi. Steroid 
gor-monlar mitoxondriyalarning pufakchasimon kristalarida sintez qilinadi va ularning qobig’i 
orqali hujayra tcitoplazmasiga chiqariladi. Tutamli zona po’st moddaning 
to’rsimon zonasiga 
da-
vom etadi. Bu zonada hujayralar bir-biri bilan chalkashib to’r hosil qiladi. Bu zona hujayralari 
to’qroq tcitoplazmaga ega, yadrolari esa boshqa zonalardagidan maydaroq bo’ladi. Hujay-ralar 
tcitoplazmasining to’q bo’yalishi ularda mitoxondriyalarning nihoyatda ko’pligiga bog’liq. 
Plastinkasimon kompleks va e..rdo plazmatik to’r unchalik rivojlanmagan. To’rsimon zona 
hujaira-lar orasida ham ko’plab sinusoid kapillyarlar joylashadi. Urg’ochi sut emizuvchi 
hayvonlarda to’rsimop zona bilan miya mod-daning orasida X-zona joylashadi. Bu zona kam 
takomillashgan hujayralardan iborat. 
Miya qismining hujayralari nihoyatda yirik va ko’p burchakli bo’lib, gematoksilin-eozin bilan 
bo’yalganda ularning tcitoplaz-masi och pushti rangga bo’yaladi. Hujayralar kalta tasmachalar 
tarzida bo’lib, ular orasida sinusoid kapillyarlar joylashadi. Miya moddasi hujayralarining 
tcitoplazmasi xrom tuzlari bilan 

---

300 
180- rasm. Buyrak usti bezi tutamli zona hujayralariniig elektron mikro- 
fotografiyasi. x 10.000. 
1 - yadro; 2 - mitoxo«driya; 3 - yog’ kiritmalari. 
yaxshi bo’yalishi sababli ular 
xromofin hujayralar 
deb ataladi. Miya moddasida ikki xil 
hujayralar tafrvut qilinadi. Bular-ning biri formalin bilan fiksatciya qilingandan so’ng ul’tra-
bnnafsha nurlarda kuchli fluorestcentciallanish xususiyatiga ega bo’ladi. Bu hujayralar 
noradrenalin ishlab chiqaradm. Ik- 

---

301 
181- rasm. Buyrak ueti bezi miya moddasi. Adrenalin ishlab chiqaruvchi hujay-raning elektron 
mikrofotografiyasi. xYU.000. 
1 - yadro; 2 - mitoxondriyalar; 3 - sekretor donachalar. 
kinchi tur hujayralar fluorestcentciyalanmaydi va ular a d r e-n a l i n ishlab chiqaradi. 
Ul’tramikroskopik tuzilishiga ko’ra, miya qismda hujayralar ikki xilga ajratiladi. Bir xil 
hujayralar tcitoplazmasida dumaloq, zich ko’rinishga ega bo’lgan sekretor donalar tutadi. Bu 
donalar qobig’idan ingichka och yoy orqali ajralib turadi. Bun-day sekretor donachalar - 
adrenalin moddasini saqlaydi. Miya moddasining boshqa xil hujayralari esa och gialoplazmaga 
ega bo’lib, ko’pgina sekretor donachalar tutadi va yuqorida ko’rsatil-gan hujayra sekret 
granulasidan farq qilib, cho’zinchoq ko’rinish-ga ega. SHuning uchun ham sekret donachasinnng 
membranasi tagida joylashgan elektron och yoy notekis ko’rinadi. Bunday donachalar tarkibida 
noradrenalin moddasi bo’ladi (181-rasm). 
Xromaffin hujayralarning plazmatik membranasi atrofida ko’pgina nerv tolalari va ularning 
terminaliylari joylashadi 
Funktciyasi. Bez po’stloq qismining funktciyasi (koptokchali zona bundan mustasno) 
gipofizning adrenokortikotrop gormoni (AQTG) ta’sirida boshqarib turiladi. Buyrak usti 
bezining har bir zonasi o’zining ximiyaviy va biologik xususiyatlari bo’yi-cha boshqa zonalar 
gormonlaridan farq qiluvchi gormon ishlab 
chiqaradi. Po’stloq moddaning hamma zonalarnda umuman 40 ge yaqin gormonlar ishlanib, ular 
uch gruppaga bo’linadi. 
1. 
Mineralokortikoid 
gormonlari koptokchali zona hujayra-larida ishlab chiqariladi. Bu 
gormonlar suv-tuz almashinuvida qatnashib, qonda natriy va kaliy miqdorini tartnbga solib tu-
radi. SHu sababli bu zona gormonlari etarli bo’lmaganida orga-nizmda suv, elektrolitlar 
almashinuvi buziladi, organizm kes-kin suvsizlanib, qonning quyuqligi ortadi, qon plazmasida 
nat-riy kontcentratciyasining kamayishi natijasida kaliy bilan natriyning qondagi o’zaro 
munosabati o’zgaradi. 
Mineralokortikoidlarga al’dosteron gormoni kiradi. 
2. Glyukokortikoidlar 
tutamli zona hujayralari tomonidan ishlanadi. Ular organizmda 
karbonsuvlar almashinuvini, fos-forlanish jarayonlarini boshqaradi va bu jarayonlarni kuchay-
tirib, organizmning patologik ta’sirlarga qarshilik ko’rsatish qobiliyatini oshiradi. 
Glyukokortikoidlarning etnshmasligi tu-fayli karbonsuv almashinuvi jarayonlari buzilib, 
gipoglikemiya va jigarda glikogen miqdorining kamayishi, buyraklar funktciya-sining pasayishi, 
pigment almashinuvining izdan chiqishi ve organizmda azot chiqindilarining yig’ilib qolish 
hodisasi yuz be-radi. Glyukokortikoidlar kortikosteron, kortizol (gid-rokortizon), kortizon kabi 
gormonlarni o’z ichiga oladi. 

---

302 
3. 
Androgen 
va 
estrogenlar 
to’rsimon zona hujayralarida ish-lanib, ularning ta’siri jinsiy 
gormonlar ta’siriga o’xshashdir. 
Buyrak usti bezining miya qismi hujayralarida a d r e n a-lin va noradrenalin 
tcrn 
tomirlarni 
toraytirish tufayli qon bosimini oshiradi, lekin adrenalin bosh miya va ko’ndalang-targ’il mushak 
tomirlarini kengaytiradi. Adrenalin qondagv qand miqdorini oshirsa, noradrenalin bunday 
xususiyatga ega emas. Noradrenalin periferik arteriolalar devorini qisqar-tirishi tufayli sistolik va 
diastolik arteriya bosimini oshi-radi. Adrenalin noradrenalin bilan birgalikda lipidlarni 
parchalash xususiyatiga ham ega. 
YAKKAJOYLASHGAN GORMON HOSIL QILUVCHI HUJAYRALAR 
Ularni ikki guruhga bo’lish mumkin. Birinchi guruhga nerv toji-ning neyroblast hujayralaridan 
hssil bo’luvchi, ya’ni takomil manbai nerv to’qimasi bo’lgan yakka joylashgan neyroendokrin 
xujayralar kiradi. Bu xujayralar 
oqsil gormonlar 
va 
neyroaminlarni 
sintez qiladi. Bu hujayralar 
guruhini APUD hujayralari yoki sistema deyiladi (qisqartma inglizcha - Amine Precursors 
Uptake and Decar-boxylation - 
aminlar hosil kiluvchi moddalarni tomutu va dekarbok-sillanish 
so’zlarining bosh harflaridan olingan). 
APUD sistemasining neyroendrokrin hujayralari bosh miyada va boshqa a’zolarda uchraydi 
(endokrin va endrokrin bo’lmagan). APUD sistemaga qalqonsimon bezning parafollikulyar 
hujayra- 
lari, buyrak usti bezi miya moddasining xromaffin hujayrala-ri, haz^! sistemasi shilliq qavatidagi 
endokrin hujayralar va boshqalar kiradi. Bu hujayrala^ning faoliyatiga gipofiz gor-monlari ta’sir 
qilmaydi. Neyroendokrin hujayralar faoliyati, simpatik va parasimpatik nervlar orqali ham 
boshqariladi. 
Ikkinchi guruhga boshqa to’qimalardan takomillashuvchi yakka-yakka yoki guruh bo’lib 
joylashgan gormon hosil qiluvchi hujay-ralar kiradi. Bu hujayralar urug’donning testesteron 
gormoni-ni ishlab chiqaruvchi, tuxumdonning estrogen va progesteron hosil qiluvchi 
hujayralardir. Ular steroid gormonlar hosil qilib adrenogipofizning gonadotrop gormonlari 
ta’sirida i bosh-qariladi. Bu guruh hujayralarning APUD sistemaning neyro-endokrin 
hujayralaridan asosiy farqi shuki, ular neyroamin-lar hosil qilmaydi. 

---

303