Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н

IX BOB
. 
 MUSHAK TO`QIMASI (TEXTUS MUSCULARIS) 
Mushak to`qimasi odam va hayvon organizmining harakatga kelishini ta’minlaydi. 
Mushaklarning tuzilishi ularning bajarayotgan funktsiyasiga moslashgan, ya’ni ularning shakli 
cho`ziq, uchlari tayanch tuzilmalarga tutashgandir. 
Tuzilishi va bajarayotgan funktsiyasiga ko`ra silliq, ko`ndalang-targ`il 
(skelet), 
yurak 
mushagi va ba’zi a’zodarda uchrovchi maxsus mushak to`qimasi farq qilinadi. Maxsus mushak 
to`qimasi kelib chiqishi, tuzilishi va vazifasiga ko`ra turlichadir. Ko`ndalang-targ`il yurak 
mushagi hamda maxsus mushak to`qima - mioepitelial hujayralar (ter, sut va so`lak bezlarida 
uchrovchi hujayralar), ko`zning siliar va qorachig` mushaklari xususiy gistologiyaning tegishli 
boblarida keltirilgan. 
SILLIQ MUSHAK TO’QIMASI 
Silliq mushak to`qimasi 
hujayra 
tuzilishiga ega. Silliq mushak ko`pgina ichki organlar - 
me’da-ichak yo`li, tanosil organlari, tomirlar devorining shakllanishida qatnashadi. Silliq 
mushak tuzilishi hamda funktsiyasi bo`yicha ko`ndalang-targ`il mushakdan qancha farq qiladi. 
Silliq mushaklar vegetativ nerv sistemasi tomonidan innervatsiya qilinadi va shu sababli kishi 
ixtnyoriga bo`ysunmaydi. Yuqorida qayd qilinganidek, silliq mushak to`qimasi hujayra 
tuzilishiga ega bo`lib, cho`ziq, duksimon va tarmoqlangan bo`ladi. Hujayraning o`lchamlari 
turlicha bo`ladi, ya’ni uzunligi 50-250 mkm, yadro sathining maksimal diametri 5-20 mkm. 
To`qimada bir-biriga yondoshib yotgan hujayralar qatlamlar hosil qiladi (90-rasm). 
90-rasm. Silliq mushak to`qimasining tuzilishi (sxema). 
A - ichak devorining silliq mushak qavati, B - alohida ajratilgan silliq mushak hujayralari 
(oddiy mikroskop ostida ko`rinishi).1 - mushak qavatining bo`ylama kesimi; 2 - mushak 
qavatining ko`ndalang kesimi; 3 -silliq mushak hujayra; 4 - hujayra yadrosi; 5 - mushak 
hujayralari orasidagi biriktiruvchi to`qima; 6 - qon tomir. 
V, G -silliq mushak hujayrasining bo`shashgan (V) va qisqargan (G) holati (elektron 
mikroskopda ko`rinishi). (A.Xem, D.Kormakdan, 1982). 1 - sarkolemma (plazmolemma); 2 - 
yadro; 3 - yadro teshiklari; 4 - Golji kompleksi; 5 - miofibrillalar; 6 - zich tanacha; 7 -ribosoma 
va polisomalar; 8 - mikropinotsitoz pufakchalar; 9 - mitoxondriyalar. 

---

147 
Ular bir-biriga nisbatan shunday joylashadiki, bir hujayraning markaziy qismiga boshqa 
hujayraning o`tkir uch qismi yopishadi. Silliq mushak hujayralari sirtdan 
sarkolemma 
bilan 
qoplangan, unda qalinligi taxminan 7,5 nm ga teng plazmatik membrana va tashqi bazal 
membrana farq qilinadi. 
Yonma-yon yotgan hujayralarning plazmatik membranalari ba’zi joylarda juda 
yaqinlashib tutashish nuqtalarini hosil qiladi. Membranalarning bunday yaqinlashish joylari silliq 
mushak hujayralarining biridan ikkinchisiga qo`zg`alish o`tishiga xizmat qiladi, degan taxminlar 
bor. Hujayra sitoplazmasida yadro, umumiy organellalar va miofibrillalar joylashadi. 
91-rasm. Silliq mushak. Me’da devori shilliq qavatining mushak plastinkasidan olingan 
silliq mushak hujayrasi. Elektron mikrofotogramma. X.85OO. 
1- yadro; 2 - sitoplazma; 3 - hujayra atrofidagi kollagen tolalar. 
Yadro va organellalar hujayraning t r o f i k a p p a r a t i n i tashkil etadi. Silliq mushak 
hujayrasining yadrosi uning markazida joylashib, cho`ziq oval yoki tayoqchasimon shaklga ega 
(90, 91-rasmlar). Yadroning shakli qissarish paytida o`zgaradi. Unda ko`p hollarda ikkita yoki 
undan ko`proq yadrocha bo`ladi. Yadro yonida sust rizojlangan plastinkasnmon kompleks 
joylashadi. Shu yerda hujayra markazi ham yotadi. Mushak hujayrasida endoplazmatik to`r sust 
rivojlangan. Mitoxondriyalar kichik, shakli cho`ziq, oz miqdorda bo`lib, sitoplazmada tarqoq 

---

148 
joylashadi. Ammo yadro yonida ularning soni ko`proq bo`lishi mumkin. Mitoxondriyalarning 
kristallari ko`ndalang-targ`il mushaklardagiga nisbatan kam. 
- 
Miofibrillalar 
mushak hujayrasining q i s q a r u v c h I a p p a r a t i n i tashkil etishi 
sababli ular eng muhim ahamiyatga ega. Miofibrillalar skelet mushagiga xos bo`lgan 
ko`ndalang-targ`illikka ega emas va oddiy mikroskopda bir jinsli ipchalar 'shaklida ko`rinadi. 
Elsktron mikroskop bilan silliq mushak hujayralari o`rganilganda hujayraning butun uzunligi 
bo`yicha yotuvchi uzluksiz miofibrillalar aniqlangan emas. Hujayra sitoplazmasida bo`ylama 
joylashgan submikroskopik 
protofibrillalar mavjud 
bo`lib, ular tutamlar hosil qilmaydi. 
Protofibrillalar yoki mikrofilamentlarning ikki turi farqlanadi: a k t i n va m i o z i n . Miozin 
protofibrillalar diametri 17 nm ga teng bo`lib, yo`g`on protofibrillalardir. Aktin mikrofilamentlar 
nozik bo`lib qalinligi 7 nm ga teng. Ikkala filamentlar ham mushak bo`shashgak holatda burchak 
hosil qilib yoki hujayra bo`yi bo`yicha joylashgan bo`lib mushak qisqarganda o`z joylashishini 
uzgartiradi. Silliq mushak hujayralarida ko`ndalang-targ`illik kuzatilmaydi, chunki filamentlar 
o`zaro tartibli joylashmagan. Ular sarkomerlar hosil qilmaydi, plastinkalar ham topilmagan. Sil-
liq mushak hujayralarida ham tropomiozin, troponin va a-aktinin oqsillari topilgan. 
Aktin oqsillarining sitolemmaga birlashgan qismida yoki aktin protofibrillaning o`rta 
qismida 
zich tanachalar uchraydi. 
Zich tanachalar oddiy mikroskopda to`q dog` shakliga ega. 
Zich tana-chalar ko`ndalang-targ`il mushak tolasining Z plastinkasida uchrovchi aktinin tutgani 
uchun, bu tanachalarni Z plastinkaning analogi deb taxmin qilish mumkin, lekin ular betartib 
joylashtan. Mushak qisqarish jarayonida xuddi ko`ndalang-targ`il mushakdagi singari aktin va 
miozinning o`zaro sirpanishi yuzaga keladi. Tortilish kuchi zich tanachalar orqali sarkolemmaga 
(sitolemmaga) o`tadi, natijada, silliq mushak hujayra qisqaradi. 
Silliq mushak hujayra sitoplazmasida kaltsiy ionini saqlovchi mayda pufakchalar bo`lib, 
ular ko`ndalang-targ`il mushakdagi sarkoplazmatik retikulumni eslatadi. Lekin sarkoplazmatik 
retikulumning o`zi silliq mushakda kuchsiz rivojlangan. Bu pufakchalarga hujayra plazmatik 
membranasining botishidan hosil bo`lgan tuzilmalar tegib yetadi. Bu tuzilmalar ko`ndalang-
targ`il mushakning T-sistemasini eslatadi. Ular impuls tarqalishida va kaltsiy ionining 
sitoplazmaga chiqishida muhim o`rin tutadi. 
Har bir mushak hujayra yuqorida qayd etilganidek, bazal membrana bilan qoplangan. 
Mushak hujayralarining bir-biriga tegib yotgan qismlarida tirqishli tutashish - 
neksuslar 
uchrab 
ular silliq mushak hujayralarining ma’lum guruhlari barobar qisqarishinn ta’minlaydi. Bazal 
membranaga biriktiruvchi to`qima tolalari kirib to`r hosil qiladi. Mushak hujayralarining 
truppalari yoki muayyan qavatlari biriktiruvchi to`qima qatlamlari bilan o`raladi. Ana shu 
biriktiruvchi to`qima sarkolemma bilan birga silliq mushak to`qimasining tayanch apparatini 
hosil qiladi. 
Silliq mushak to`qimasi yaxshi taraqqiy etgan qon tomirlar sistemasiga ega, Qon tomirlar 
to`qima ichida kapillyarlargacha tarmoqlanib, mushak hujayralari tutamlari orasidagi birikti-
ruvchi to`qima qatlamlarida kapillyarlar to`rini hosil qiladi.