Ilm sahroda do’st, hayot yo’llarida tayanch, yolg’izlik



Download 6,07 Mb.
Pdf ko'rish
bet178/260
Sana25.01.2022
Hajmi6,07 Mb.
#408770
1   ...   174   175   176   177   178   179   180   181   ...   260
Bog'liq
Moliya statistikasi darslik

R
yx
, R
o’q

R
b
,  R
KF
)  o’rganishda  barcha  aktivlar,  ayniqsa  asosiy  kapitalning  qayta  baholanishi  hamda 
aylanma kapitalning nomonetar  qismini baholashda  qo’llaniladigan fifo, lifo yoki o’rtacha 
narxlar  va  turli  metodikalar  (GPL,  CCA,  aralash)  dan  foydalanilishining    ta’siri  ham 
e’tiborga olinmog’i  kerak. (10.4.ga qarang). 
Amaliyotdan  ma’lumki,  hamma  korxona  va  tashkilotlar  ham  rentabelli  ishlamaydi, 
ularning  ayrimalari  yilni zarar bilan tugatadilar,  ya’ni qilgan xarajatlarini qoplay olmaydi. 
Shu  muammoga  bag’ishlangan  adabiyotlarda,  keyingi  paytda  yangi  termin  -  rentabellik 
ostonasi  paydo  bo’ldi.  Rentabellik  ostonasi  deganda,  korxonaning  mahsulot  sotishdan 
oladigan  daromadini    shunday  hajmiga  tushiniladiki,  u  hajmda  korxona  zarar  ham 
ko’rmaydi,  foyda  ham  olmaydi.  Rentabellik  ostonasini  hisoblash  texnologiyasi 
E.S.Stoyanova tomonidan ishlab  chiqilgan
1
. Rentabellik ostonasini hisoblash uchun tannarx 
o’zgaruvchi  (ishlab  chiqarish  hajmiga  proportsional  ravishda)  va  o’zgarmas  (ma’lum  bir 
darajagacha)  xarajatlarga  bo’linadi.  Bunday  klassifikatsiyani  biz  boshqa  maqsad  uchun 
oldinroq taklif qilganmiz
2

                      
 
 
Doimiy xarajatlar 
R
ostonasi
 = –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 
                     O’zgaruvchan xarajatlar qoplangandan keyingi natija 
Misol.
 Mahsulotni sotishdan olingan tushum 875 mln. so’m, ishlab chiqarish tannarxi 
– 700 mln. so’m, shu jumladan: o’zgaruvchi xarajatlar - 595, o’zgarmas xarajatlar-105 mln. 
so’m. Foyda-175 mln. so’m. Marjinal daromad - 280 mln. so’m. 
O’zgaruvchan  xarajatlarning  mahsulot  sotishdan  olingan  daromaddagi  hissasini 
aniqlaymiz: 0,68 (595:875) yoki 68%. O’zgaruvchan xarajatlarni qoplashdan keyingi natija 
(marjinal) teng 280 (875-595) mln. so’m, yoki 0,32 (32%). 
Bu erdan rentabellik ostonasi teng 328, 125 mln. so’m (105:0,32). 
Demak, mahsulot sotishdan olingan tushum 328, 125 mln. so’mga etganda  korxona 
ham  o’zgarmas,  ham  o’zgaruvchan  xarajatlarni  qoplaydi.    Keyingi    sotilgan    har  bir  tovar 
birligi foyda keltirishga boshlaydi (agarda sotilsa). 
Agar,  rentabellik  ostonasi  aniq  bo’lsa,  xafsiz  zona  yoki  moliyaviy  barqarorlikni 
zaxirasi (MBZ) ko’rsatkichini hisoblash hech qanday qiyinchilik tug’dirmaydi: 
 
  mahsulotni sotishdan olingan sof tushum - rentabellik ostonasi 
MBZ= –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 

 100 =  
              mahsulotning sotishdan olingan sof tushum (QQS va aktsizlarsiz)  
 
                                                           
1
 
Стоянова Е.С. Финансовый менежмент. Учебно-практическое руководство. М.»Перспектива», 1993 й. 
2
 Б.В. Зима, Х.А.Шадиев. Загатовки сельскохозяйственной продукции. М., «Экономика», 1989г. 


 
255 
625
,
0
875
875
,
546
875
125
,
328
875




 yoki 62,5 % 
 
Grafikdan  (10.1-rasm)  ko’rinib  turibdiki,  abtsissa  o’qida  sotilgan  mahsulot,  
ordinata  o’qida  esa  o’zgaruvchan  xarajatlar  va  foyda  joylashgan.  Sotishdan  olingan 
mablag’ bilan xarajatlar kesishmasi nuqtasi  rentabellik ostonasidir. Bu nuqtada daromad 
va xarajatga teng. Undan yuqori foyda zonasi, quyi - zarar zonasi. Daromad chizig’ining 
shu  nuqtadan  to  yuqori  nuqtagacha  bo’lgan  bo’lagi  (qismi)  xavfsiz  zona  bo’lib 
hisoblanadi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
10.1-rasm. Moliyaviy barqarorlik zaxirasini  
(xavfsiz zonani) aniqlash 
 
Rentabellik  darajasi  hisoblangandan  keyin,  uni  statistik  tahlil  boshlanadi.  Bu 
masalaga,  biz  ongli  ravishda  to’xtalmaymiz,  chunki  rentabellik  darajasini  statistik  tahlil 
qilish,  qaysi  bir  darajada  muomala  xarajatlarining  nisbiy  darajasini  yoki  boshqa  oldingi 
mavzularda ko’rib chiqilgan nisbiy ko’rsatkichlar tahilliga o’xshaydi. 
Bank  muassasalarining  xarakat  (ish)  faoliyati  hajmi  pul  oboroti  va  daromadlar 
summasi  ko’rsatkichlari  bilan  xarakterlanadi.  Pul  oboroti,  deganda  u  yoki  bu  shakldagi 
pul    xarakati  operatsiyalarining  yig’indisiga  tushuniladi.  Bank  muassasasining 
daromadlari sotilgan yoki ko’rsatilgan xizmatlarni o’zida ifoda etadi. Bu ko’rsatkich pul 
oborotiga  qaraganda,  bankning  ish  faoliyatining  sifat  tomonini  baholaydi  va  unda 
moliyaviy  natija  o’z  ifodasini  topadi.  Bank  daromadi  o’ziga  quyidagi  elementlarni 
birlashtiradi:  olingan  foizlar  (qisqa  va  uzoq  muddatli  ssudalar  bo’yicha,  o’z  va  chet  el 
valyutasida;  chet  el  korrespondent  schetlari,  kafolatli  va  aktseptlash  operatsiyalari 
bo’yicha,  davlat  byudjetidan  kredit  uchun;  banklararo  kredit  uchun  va  boshqalar) 
qimmatli  qog’ozlar  va  valyuta  operatsiyalari  uchun  olingan  daromadlar;  aktsiya  va  pay 
bo’yicha  devidendlar;  valyuta  operatsiyasidagi  kurslar  farqi;  mijozlarga  ko’rsatilgan 
xizmatlardan  olinadigan  daromadlar;  o’tgan  yil  va  yillar  uchun  olingan  foiz  va 
qoplamalar va hokazolar. 
900 
 
800 
 
700 
 
600 
 
500 
 
400 
 
300 
 
200 
105 
100 
 

У млн. сўм  
шакл 
Молиявий барқарорлик 
захираси  
Ўзгарувчан 
харажатлар  
Рентабеллик  
остонаси  
           100   200   300 328 400 500  600  700  800   900                        млн. сўм 
 


 
256 
Foyda summasi banklarning oxirgi moliyaviy natijasini xarakterlovchi ko’rsatkich 
bo’lib hisoblanadi. 
Foyda summasi daromadlardan xarajatlarni ajratish bilan aniqlanadi.  
Bank muassasining xarajatlari summasi o’z ichiga: to’langan foizlar (mijozlarning 
hisob,  joriy  va  boshqa  schetlari  bo’yicha;  korxona  va  tashkilotlarning  qo’yilmalari  va 
depozitlar  bo’yicha;  fuqarolarning  qo’yilmalari  (omonatlari)  bo’yicha;  chet  el 
korrespondentlari,  tashkilotlari  va  fuqarolarning  chet  el  valyutasidagi  joriy  schetlar 
bo’yicha; boshqa banklardan olingan kredit va davlat sug’urtasi schetlari bo’yicha); chet 
el  valyutasi  bo’yicha  kurslar  farqi;  qimmatli  qog’ozlar  va  valyuta  bozoridagi  xarajatlar; 
bank  ishini  va  mijozlar  bilan  ishlash  uchun  kerak  bo’lgan  blanklar,  lentalar  (magnitli), 
qog’ozlar va boshqa materiallarni tayyorlash va sotib olish xarajatlari; bank xujjatlarini 
va  qiymatlarni  tashish  xarajatlari;  ko’rsatilgan    xizmatlar  uchun  (hisoblash  markazlari, 
pochta,  telefon,  telegraf)  to’lovlar;  asosiy  fondlar  bo’yicha    amortizatsiya  ajratmalari; 
o’tgan yil yoki  yillar uchun to’langan foizlar; mijozlar va banklar tomonidan ko’rsatilgan 
xizmat to’lovlar va boshqa xarajatlar. 
Moliyaviy  natijalar  statistikasi  pul  oborotini,  daromadlar  va  xarajatlarni,  foyda, 
rentabellik  va  pul  mablag’lari  ko’rsatkichlarining  hajmi,  tarkibi  va  dinamikasini 
o’rganadi, bu hodisalarni rivojlanish tendentsiyasini aniqlaydi. 
Foyda  summasi  bank  muassasalari  xo’jalik  va  moliyaviy  faoliyatining  mutloq 
samarasini  xarakterlaydi.  Nisbiy  samaradorlik  esa,  rentabellik  ko’rsatkichi  yordamida 
o’rganiladi. Bank muassasalarida rentabellik darajasi foyda summasining ustav fondi va 
xarajatlarga  nisbati  bilan  o’lchanadi.  Birinchi  ko’rsatkich  bank  faoliyatining 
samaradorligini    baholasa,  ikkinchi  ko’rsatkich  -  bank  joriy  xarajatlarining 
samaradorligini xarakterlaydi.  
Yuqorida keltirilgan ko’rsatkichlarni hisoblash va tahlil qilish metodikasini ko’rib 
chiqamiz (10.5-jadval). 
10.5-jadval 
Bankning daromadlari va xarajatlari  
haqida ma’lumotlar (mln. so’m) 
№ 
Ko’rsatkichlar 
O’tgan davr 
Joriy davr 

Kredit bo’yicha olingan foizlar 
118,3 
115,1 
2. 
Operatsiyalar va turli daromadlar 
444,9 
476,6 
3. 
Jami daromad (1+2) 
563,2 
591,7 
4. 
Bankning asosiy faoliyati bo’yicha xarajatlar 
262,8 
204,1 
5. 
Sotsial himoya ajratmalari 
15,9 
17,4 
6. 
Amortizatsiya ajratmalari 
46,9 
52,2 
7. 
Jami xarajat (4+5+6) 
325,6 
273,7 
8. 
Ustav fondi 
8429,7 
8816,5 
9. 
Foyda summasi (3-7) 
237,6 
318,0 
10. 
Rentabellik darajasi: 
a) xarajatlarga nisbatan (9:7),% 
 
72,9 
 
116,2 
 
b) ustav fondiga nisbatan (9:8), so’m 
28,18 
36,07 
 
10.5-jadval  keltirilgan  ma’lumotlar  asosida  quyidagi  xulosalarni  chiqarish 
mumkin:  foyda  summasi  joriy  davrda  o’tgan  davrga  nisbatn  80,4  mln.so’mga  (318,0-
237,6)  oshgan,  xarajatlar  esa  –  51,9  mln.so’mga  (273,7-325,6)  pasaygan.  Bu  hol 
rentabellik  darajasini  xarajatlarga  nisbatan)  43,3  punktga  (116,2-72,9)  oshganligi 


 
257 
hisobidan ro’y berdi. Ustav fondiga nisbatan hisobangan  rentabellilik darajasi ham 28,18 
so’mdan 36,07 so’mga o’sdi. Muassasa rentabelligini  o’sishi hisobidan foyda summasi 
69,6 mln so’mga [(36,07-28,18):100]

8816,5, ustav fondining 386,8 mln.so’mga (8816,5-
8429,7) ortishi hisobidan foyda summasi 10,9 mln. so’mga [(386,8

28,18):100] ko’paydi. 
Shunday    qilib,  foydaning  qo’shimcha  o’sishining  asosiy  qismi  -  86,6%  (69,6:80,4)  – 
muassasa rentabelligini o’sishiga bog’liq. 
Xizmat rentabelligini (xarajatlarga nisbatan) statistik tahlil qilishda yuqorida ko’rib 
chiqilgan  usul  va  metodlardan  tashqari,  o’zgaruvchan,  o’zgarmas  tarkibli  va  tarkibiy 
siljish  indekslari  ham  hisoblanishi  mumkin.  Bu  indekslar  yordamida,  bankning  alohida 
bo’limlarida  bank  xizmati  rentabelligining  o’zgarishi,  hamda  xarajatlar  tarkibining 
o’zagrishini,  umumiy  rentabellikning  mutloq  va  nisbiy  o’zgarishiga  ta’siri  hisoblash 
mumkin.  
Analitik  maqsadlar  uchun  banklarning  amaliy  faoliyatida  quyidagi  ko’rsatkichlar 
qo’llanilishi  mumkin:  foydaning  umumiy  daromadlardagi  ulushi,  bir  so’mlik  aktiv 
operatsiyalarga  to’g’ri  keladigan  daromad;  bir  so’mlik  kredit  qo’yilmalariga  to’g’ri 
keladigan  daromad;  to’lash  qobiliyati  va  likvidlilik  koeffitsientlari.  Bu  ko’rsatkichlar 
kredit  muassasalarining  asosiy  faoliyatini  muhim  tomonlarini  samaradorligini 
xarakterlaydi. 
Ikki  ko’rsatkichda  (aylanishlar  soni  va  bir  aylanishning  vaqti)  ifodalanuvchi  pul 
mablag’larining  aylanishining tezlashuvi, bank  muassasalarining  xo’jalik  va    moliyaviy 
faoliyatini samaradorligini oshirishda muhim ahamiyatga ega. 
Pul mablag’lari aylanishi soni pul oboroti hajmining pul mablag’larining o’rtacha 
qoldig’iga  nisbati  bilan,  bir  aylanish  vaqti  esa,  o’rtacha  pul  qoldiqlarining  bir  kunlik 
oborotga  nisbati  bilan  hisoblanadi.  Bu  ko’rsatkichlarning  statistik  tahliliga  biz 
to’xtalmadik, chunki bunday tahlil oldingi mavzularda (pul muomalasi, kredit statistika 
va boshqalar) keng yoritildi. 
Bozor  iqtisodiyotiga  o’tish  munosabati  bilan  mamlakatimizda    hissadorlik 
(aktsionerlik)  jamiyatlari  soni  kundan-kunga  oshib  bormoqda.  Ishlab  chiqarishning  bu 
tashkiliy  shaklini  xususiyati  shundaki,  korxona  aktivlarining    bir  qismi  aktsionerlarga 
qarashlidir.  Bu  holni  hisobga    olgan  holda,  aktsionerlik  jamiyatlari  moliyaviy  natijalari 
tahlil  qilinayotganda  ham  aktsionerlar,  ham  korxona  manfaatlarini  nazarda  tutish  zarur. 
Mana  shu  talabga  javob  beruvchi  ko’rsatkichlarga  quyidagilarni  kiritish  mumkin:  bir 
aktsiyaga  to’g’ri  keladigan  foyda;  aktsiyaning  hisob narxi;  aktsiyaning  haqiqiy  qiymati; 
aktsiyador  kapital  va  umumiy  kapitalning  qaytimi;  kapital  va  daromad  tarkibi  va 
boshqalar. 
Yuqorida  keltirilgan  ko’rsatkichlardan  eng  muhimi  birinchi  ko’rsatkichdir  –  bitta 
aktsiyaga to’g’ri keladigan foyda hisoblanadi. Bu ko’rsatkich (U) sof foyda summasining 
(soliqlar ajratilgan summa) chiqarilgan aktsiyalar soniga nisbati bilan aniqlaniladi. Ushbu 
ko’rsatkichning  hajmiga  quyidagi  omillar  o’zgarishi  ta’sir  ko’rsatadi:  sof  foydaning 
umumiy  foydadagi  hisssi  (A);  umumiy  foyda  va  sotilgan  mahsulot  hajmi  nisbati 
koeffitsienti  (B);  barcha  aktivlarning  aylanish  koeffitsienti  (V-sotilgan  mahsulot  va 
barcha aktivlar nisbati); barcha aktivlar va aktsiyadorlik kapitali nisbati (G); aktsiyaning 
hisob narxi (D). 
Bitta  aktsiyaga  to’g’ri  keladigan  sof  foyda  summasining  omillar  hisobidan 
qo’shimcha o’sishini o’lchash uchun quyidagi ko’p omilli indeks modeli tuziladi. 


 
258 

Download 6,07 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   174   175   176   177   178   179   180   181   ...   260




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish