Ilm sahroda do’st, hayot yo’llarida tayanch, yolg’izlik

 
8.4. Sug’urtalashning tarif stavkalari statistikasi 
 
Tarif  stavkasi  (sug’urta  tarifi)  sug’urtalash  summasi  yoki  sug’urtalash  ob’ekti 
birligidan olinadigan sug’urtalash badali normasini anglatadi. Uni sug’urta himoyasining 
bahosi  deb  ham  atashadi.  Mol-mulk  sug’urtasida  stavka  normasi  yillik  sug’urta 
summasining  har  100  so’midan  olinadigan  badal  hisoblanadi.  Shuningdek  tarif  jami 
sug’urta summasidan olinadigan foiz stavkasi ham bo’lishi mumkin. 
Sug’urta  tarifi  netto-stavkadan  (sug’urta  mukofoti)  va  brutto-stavkadan  tashkil 

---

 
190 
topadi. Netto-stavka sug’urta fondini shakllantirish va sug’urta qoplovlarini to’lash uchun 
mo’ljallangan. U sug’urta badallarining asosiy qismi hisoblanadi (90 foizgacha). Brutto-
stavka - bu netto-stavkaga qo’shimcha (yuklama) bo’lib, u o’z ichiga ma’muriy-xo’jalik 
sarflari  va  foydani  oladi.  Sug’urtalash  ob’ekti  turiga  qarab,  xududiy  qo’shimcha  8 
foizdan 40 foizgacha bo’lishi mumkin. 
Bo’lajak  netto-stavka  zararlilikning  o’rtacha  yillik  ko’rsatkichlari  asosida 
aniqlanadi. Bu o’rtacha yillik ko’rsatkichlar o’tgan 5-10 yillik dinamik qatorlar bo’yicha, 
ularning  variatsiya  darajasini  hisobga  olgan  holda  aniqlanadi,  ya’ni  quyidagi  formula 
bilan: 
U=q+t

 
bu  erda:  t

  -  risk  qo’shimchasi  yoki  tasodifiy  xato  bo’lib,  unga  o’rtacha  zararlilik 
muofiqlashtiriladi.  Ko’payuvchi  t  ishonch  koeffitsienti  deyilib,  u  voqealarning  ro’y 
berish  ehtimoliga  bog’liqdir, 

  -  esa  zararlilikning  o’rtacha  kvadratik  chetlanishi-
chetlanish standartidir. 
Netto-stavkani  hisoblash  uchun  zararlilik  darajasining  dinamika  qatori  tuziladi  va 
variatsiya koeffitsienti yordamida uning turg’unligi aniqlanadi: 
q
V
100



 
Turg’unligini  baholashda  40%  ga  teng  bo’lgan  koeffitsientning  me’yoriy 
foydaliligidan  kelib  chiqiladi.  Uning  miqdori  qancha  kam  bo’lsa,  dinamika  qatorining 
darajasi  shuncha  turg’un,  o’rtacha  ko’rsatkichlar  shuncha  ishonchli  bo’ladi.  Stavkalar 
sug’urtalashning  aniq  turlari  va  ob’ektlari  bo’yicha  hisoblanadi  (8.1-jadvaldagi  sxema 
bo’yicha). 
8.1-jadval 
Variatsiya ko’rsatkichlarini hisoblash 
 
Yillar 
Sug’urta summasining xar 100 sum, 
tiyin keladigan 
zararlilik, q
i
 
 
q
q
i

 
 
(
q
q
i

)
2
 
2005 
28 
-1 
1 
2006 
27 
-2 
4 
2007 
30 
1 
1 
2008 
29 
0 
0 
2009 
31 
2 
4 
 
145 
 
10 
 
Besh yil uchun o’rtacha yillik zararlilik o’rtacha arifmetik bo’yicha aniqlanadi: 
5
145



n
qi
q
= 29 tiyin 
Zararlilikning o’rtacha kvadratik chetlanishi quyidagiga teng bo’ladi: 
5
,
2
4
10
)
(
2





n
q
q
i

= 1,58 tiyin 
Variatsiya koeffitsienti esa: 
 

---

 
191 
V
q





*
,
,
100
158
100
29
5 45%
 
Variatsiya koeffitsienti katta emas va shuning uchun ham dinamik qatorni turg’un 
deb hisoblash mumkin, mulkiy sug’urtalashning o’rtacha zararliligi esa tipik atrofi deyish 
mumkin.  Dinamik  qatorning  tipiklik  darajasini  mediana  yordamida  baholash  mumkin. 
Agar  uning  darajasi  o’rtacha  arifmetik  miqdorga  yaqin  bo’lsa,  unda  qator  turg’un  deb 
baholanadi. Bizning misolimizda bu darajalar bir xil chiqdi. 
Riski    katta  hisoblangan  netto-stavkaning  darajasi  ma’lum  ehtimol  bilan 
kafolatlanadi.  Agar  uni  0,683  ehtimollik  bilan  kafolatlashsa,  unda  bunga  t=1  ishonch 
koeffitsienti to’g’ri keladi. Agar ehtimollik darajasini 0,954 ko’tarsak, risk qo’shimchasi 
ikki  baravarga  ko’payadi,  ya’ni  bu  ehtimollikda  ishonch  koeffitsienti  2  ga  teng  bo’ladi. 
Endi netto-stavkani bu ehtimollik bilan aniqlaymiz: 
 
U'=q + t

 = 29 + 2 x 1,58 = 32,16 tiyin. 
 
Aytish  mumkinki,  95,4%  sug’urta  holatlari  sug’urta  stavkasidan  kam  zararlilikka 
ega  bo’ladi,  4,6%  esa  uning  chegarasidan  oshadi.  Brutto-stavka  quyidagi  formula  bilan 
aniqlanadi: