Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo`yiladigan davlat talablari reja: kirish I bob. Maktabgacha ta`lim tizimining yangicha rivojlanishi

Kurs ishining ilmiy yangiligi:
-ilk va maktabgacha ta`lim yoshidagi bolalar rivojlanishiga qo`yiladigan davlat talablari mohiyatini izohlash;
Kurs ishining obekti: tarbiya jarayonida maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo`yiladigan talablardan foydalanish jarayoni.
Kurs ishining predmeti: ilk va maktabgacha ta`lim yoshidagi bolalar rivojlanishiga qo`yiladigan davlat talablaridan tarbiyalanuvchilarga tarbiyalash jarayonida samarali foydalanishning zamonaviy shakl, usul va vositalari.
Kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati: tadqiqot natijalarining ilmiy ahamiyati ilgari surilgan muhim nazariy g`oya, taklif etilgan fikr, mexanizm va tarkibiy tuzilma, ishlanmalar,tarbiya jarayonida davlat talablaridagi talablardan keng foydalanish.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi: kirish, ikki bob, besh band, umumiy xulosa va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati va ilovalardan tashkil topgan.

I BOB. MAKTABGACHA TA`LIM TIZIMINING YANGICHA RIVOJLANISHI

1. 
   Maktabgacha ta`lim tizimini rivojlantirish tamoyillari va asosiy yo`nalishlari
   

Mustaqillik yillarida mamlakatimizda O`zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti rahbarligida davlat va jamiyat hayotini, jumladan, ta`lim tizimini tubdan yangilash va isloh etish borasida ulkan ishlar amalga oshirildi. Istiqlolning dastlabki yillaridayoq birinchi Prezidentimiz kadrlar tayyorlashning zamonaviy yagona tizimini yaratish g`oyasini ilgari surib: «Ta`lim berishning ma`naviy, axloqiy va kasb malakasi bo`yicha tarbiyalashning mutlaqo yangi tizimi ishlab chiqilishi zarur. Sifat jihatidan butunlay yangi o`quv dasturlari yaratilishi darkor», deya ta`kidlagan edi. Davlatimiz birinchi rahbarining ushbu fikrlari keyinchalik ta`lim-tarbiya sohasiga oid ko`plab qonunlarning, tegishli me`yoriy hujjatlarning, eng muhimi, butun dunyo jamoatchiligi tomonidan tan olingan Kadrlar tayyorlash milliy dasturining yaratilishiga metodologik asos sifatida hizmat qildi. Ushbu dasturda maktabgacha va maktab, o`rta maxsus va kasb-hunar hamda oliy ta`limni uch bosqichda isloh qilishni, besh bosqichli ta`lim tizimini yaratish ko`zda, tutilgan edi.
Bu boradagi milliy dastur konsepsiyasi O`zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti tomonidan 1997-yil Oliy Majlisning IX sessiyasida «Barkamol avlod - O`zbekiston taraqqiyotining poydevori» nomli ma`ruzasida asoslab berildi. Unga binoan, mamlakatimizda noyob, dunyoda o`xshashi yo`q uzluksiz ta`lim tizimi yaratildi.
Maktabgacha ta`lim uzluksiz ta`lim tizimining dastlabki bosqichi hisoblanadi. Uning asosiy maqsadi - bola shaxsining har jihatdan rivojlanishini ta`minlash, qobiliyatlarini ro`yobga chiqarish, o`qishga, doimiy ta`lim olish uchun zarur bo`lgan ko`nikmalarni shakllantirish va maktabda muvaffaqiyatli o`qish uchun tayyorlashdan iborat. Maktabgacha ta`lim muassasalari bolalarning bilimi va amaliy ko`nikmalarini shakllantirish bilan birga, ularni vatanparvarlik, mustaqillik g`oyalariga sadoqat, tariximiz va boy ma`naviy-ma`rifiy merosimiz va qadriyatlarimizga yuksak hurmat ruhida tarbiyalashda muhim o`rin tutadi.
Maktabgacha ta`lim muassasalari faoliyatining qonuniy asoslari «Ta`lim to`g`risida»gi Qonun (1992-y.), Kadrlar tayyorlash milliy dasturi (1997-y.), «Maktabgacha ta`lim to`g`risida»gi Konsepsiya (2008, 2011), Vazirlar Mahkamasining 2017-yil 19-iyuldagi 528-son qaroriga «Davlat maktabgacha ta`lim muassasasi to`g`risida”gi NIZOM (2017), «Nodavlat maktabgacha ta`lim muassasasi to`g`risida NIZOM», «Ilk qadam» o`quv dasturi (2018) “Ta`lim to`g`risida” gi qonun (2020) va boshqa me`yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilab berilgan.
Masalan, 2008-yilda ishlab chiqilgan «Maktabgacha ta`lim to`g`risida»gi Konsepsiyada maktabgacha ta`lim muassasalari taraqqiyotining ustuvor yo`nalishlari, ta`lim- tarbiya ishlarini takomillashtirish usul va uslublari belgilab berilgan bo`lib, bu borada ilgari surilgan davlat talablari har bir bolaning yoshini e`tiborga olgan holda rivojlanish darajasini aniqlash, pedagog va tarbiyachilar ish samaradorligini oshirish imkonini beradi. Vazirlar Mahkamasining 2017- yil 19-iyuldagi 528-sonli qaroriga binoan «Jismoniy yoki psixik rivojlanishida nuqsoni bo`lgan bolalar uchun ixtisoslashtirilgan davlat maktabgacha ta`lim muassasasi to`g`risida»gi qaroriga asosan mazkur nizom jismoniy yoki psixik rivojlanishida nuqsoni bo`lgan maktabgacha yoshdagi bolalarni sog`lomlashtirishga yo`naltirilgan ixtisoslashtirilgan davlat maktabgacha ta`lim muassasalarining (keyingi o`rinlarda ixtisoslashtirilgan maktabgacha ta`lim muassasasi deb ataladi) maqsadi va vazifalarini, uning faoliyatini tashkil etish, moliyalashtirish va ixtisoslashtirilgan maktabgacha ta`lim muassasasini boshqarish tartibini belgilaydi. Ixtisoslash¬tirilgan maktabgacha ta`lim muassasasi ta`lim-tarbiya berish, korreksion-pedagogik va davolash-sog`lomlashtirish faoliyatni olib boruvchi muassasa hisoblanadi. Jismoniy yoki psixik rivojlanishida nuqsoni bo`lgan bolalarni ularning bilish imkoniyatlariga muvofiq tarbiyalash, nuqsonlarni korreksiyalash, imkoniyatiga muvofiq maktab ta`limiga tayyorlash, jamiyatga moslashuviga ko`maklashish maqsadida tashkil etiladi.
Quyidagilar ixtisoslashtirilgan maktabgacha ta`lim muassasasining vazifalari hisoblanadi:
-maktabgacha ta`limga qo`yiladigan davlat talablari hamda ular asosida ishlab chiqilgan ixtisoslashtirilgan maktabgacha ta`lim muassasalarida ta`lim-tarbiya va sog`lomlashtirish ishlariga qo`yiladigan talablarga muvofiq bolalarning ta`lim- tarbiya olishlarini va korreksion pedagogik ishni ta`minlash;
-korreksion ta`lim-tarbiya jarayonini shaxsgayo`naltirilgan, individual tarzda tashkil etish;
- bolaning ijtimoiy-hissiy rivojlanishi, hayotiy qobiliyatlari shakllanishi uchun zarur korreksion-rivojlantiruvchi ta`lim- tarbiya muhitini yaratish;
- bolaning jismoniy yoki psixik rivojlanishidagi nuqsonlarni bartaraf etish uchun zaruriy korreksion pedagogik ishni tashkillashtirish;
- bolalarni ijtimoiy hayotga va maktab ta`limiga sifatli tayyorlash.
O`zbekiston Respublikasining «Ta`lim to`g`risida»gi qonunga muvofiq, ixtisoslashtirilgan maktabgacha ta`lim muassasasi akkreditatsiyasi attestatsiya asosida vakolatli davlat organi tomonidan amalga oshiriladi.
«Maktabgacha ta`lim muassasasi tarbiyalanuvchilarining sog`lom va xavfsiz ovqatlanishini tashkil etish to`g`risida NIZOM»da maktabgacha ta`lim muassasalari tarbiyalanuv-chilarining sog`lom va xavfsiz ovqatlanishini tashkil etish tartibini belgilaydi.
Ushbu Nizom talablari mulkchilik shaklidan qat`iy nazar, barcha turdagi maktabgacha ta`lim muassasalariga nisbatan tatbiq etiladi. Tarbiyalanuvchilarning sog`lom va xavfsiz ovqatlanishni tashkil etish maktabgacha ta`lim muassasalarining oshxonalarida (keyingi o`rinlarda oshxona deb yuritiladi) sanitariya qoidalari, normalari va gigiyena normativlariga muvofiq shart-sharoitlar yaratilgan holda amalga oshiriladi.
Respublikadagi barcha maktabgacha ta`lim muassasalarida bolalarning hayoti va sog`lig`ini muhofaza etish masalalariga alohida e`tibor qaratib kelinmoqda. Jumladan, Maktabgacha ta`lim va Sog`liqni saqlash vazirliklari tomonidan ishlab chiqilgan «Maktabgacha ta`lim muassasalarida bola hayoti va sog`lig`ini muhofaza etish tartibi to`g`risida»gi Nizomda bolalar hayoti va sog`lig`ini muhofaza etishni tashkil qilish tartibi, bolalarning muassasaga kelib-ketish qoidalari, binoda sog`liqni muhofaza etishga, yong`in xavfsizligiga doir talablar bayon etilgan.
O`zbekistonda maktabgacha ta`lim muassasalarining zamonaviy tizimi:
> Maktabgacha ta`lim va boshlang`ich ta`lim muassasasi (bolalar bog`chasi - maktab);
> bir necha ustuvor yo`nalishda faoliyat yurituvchi maktabgacha ta`lim (badiiy-estetik, tillarni o`rganish va sport yo`nalishlari va h.k);
> tarbiya jismoniy va ruhiy rivojlanishdagi og`ishlarni kvalifikatsion yaxshilovchi tiklovchi turdagi bolalar bog`chasi;
> tibbiy-gigiyenik, profilaktik va sog`lomlashtirish tadbirlari orqali jismonan zaif bolalarga qarab tu- rish va ularning sog`lig`ini tiklashga yo`naltirilgan bolalar bog`chasi;
> birlashtirilgan turdagi bolalar bog`chasi (birlashtirilgan turdagi bolalar bog`chasiga rivojlantiruvchi, tiklovchi va rivojlantiruvchi guruhlar umumlashtirilgan ko`rinishda kiradi). Ta`kidlash joizki, maktabgacha ta`lim oldida turgan maqsad hamda vazifalarni amalga oshirishda jamoat va Hayriya tashkilotlari, mahalla, xalqaro jamg`armalar, shuningdek, tadbirkorlik tuzilmalari faol ishtirok etib kelmoqda.
Bugungi kunga kelib, respublikada maktabgacha ta`lim muassasalarida ta`lim-tarbiya ishlari amaldagi qonunchilikka binoan o`zbek, rus, qoraqalpoq, tojik, qirg`iz va qozoq tillarida olib borilmoqda.
O`zbekiston Respublikasining ta`lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat:
1)ta`lim-tarbiyaning insonparvar, demokratik xarakterga ega ekani;
2)ta`limning uzluksizligi va izchilligi;
3)o`rta maxsus, kasb-hunar ta`lim yo`nalishini akademik litseyda yoki kasb-hunar kollejida o`qishni tanlashning ixtiyoriyligi;
4)ta`lim tizimining dunyoviyligi;
5)Davlat ta`lim standartlari doirasida ta`lim olish huquqiga ega ekani;
6)ta`lim dasturini tanlashga yagona va tabaqalashtirilgan yondashuv;
7)har bir shaxsning bilim olishi va iste`dodini rivojlantirishning rag`batlantirilishi;
8)ta`lim tizimida davlat va ijtimoiy boshqaruvning o`zaro uyg`unligi.
Uzluksiz ta`lim tizimi va kadrlar tayyorlashning davlat va nodavlat ta`lim muassasalarini tarkibiy jihatdan o`zgartish va ularni izchil rivojlantirish davlat tomonidan boshqarib boriladi. Barcha bo`g`in ta`lim boshqaruv organlarining huquq va vakolatlari «Ta`lim to`g`risida»gi qonunga muvofiq belgilanadi. Mazkur qonun ta`lim muassasalari faoliyatining me`yoriy-huquqiy asoslarini belgilab berish barobarida uning moliya xo`jalik ishlarini to`g`ri va oqilona yuritishni, ta`lim jarayonini tashkil etishda o`quv yurtlarining mustaqil faoliyat ko`rsatishini ta`minlaydi. Shunday qilib, mustaqillik yillarida mamlakatimizda ta`lim tizimi, jumladan, maktabgacha ta`lim tizimini tubdan yangilash va takomillashtirish davlatimiz siyosatining ustuvor yo`nalishlaridan biriga aylanadi.