Ikkinchi taktda

Kontaktli 
(klassik) o‘t oldirish sistemasi yuqoridagi talablarga 
ko‘p jihatidan javob bera olmaydi. Chunki, unda ikkilamchi kuchlanishni 
oshirishning amalda yagona yo‘li uzilish toki 
Iu 
qiymatini oshirishdir. 
Ammo uzilish tokining 4,0-4,5 A dan ortishi, uzgich kontaktlari 
kuyishiga va tezda ishdan chiqishiga olib keladi. Zamonaviy 
dvigatellarda o‘t oldirish jarayonining ishonchliligini oshirish talabi 
yangi turdagi o‘t oldirish tizimlarini yaratilishiga olib keldi.
Kontakt-tranzistorli o‘t oldirish tizimi. O‘t oldirish sistemasi avj 
oldiradigan ikkilamchi kuchlanishni oshirish yo‘llaridan biri, birlamchi 
tok zanjirni uzish uchun boshqaruvchi kalit vazifasini bajaruvchi yarim 
o‘tkazgich asboblarini ishlatishdir. Kontakt-tranzistorli o‘t oldirish 
tizimi, yarim o‘tkazgichlar ishlatilgan birinchi sistemalar qatoriga kiradi. 
Uning umumiy sxemasi 34-rasmda keltirilgan. Uzgich kontaktlari K
tranzistor VT ning baza zanjiriga, o‘t oldirish g‘altagining (O‘OG‘) 
birlamchi chulg‘ami esa tranzistorning emmiter-kollektor zanjiriga 
ulangan. Tranzis-torni yuqori kuchlanish ta’siridan saqlash uchun 

---

 57
kontakt-tranzistorli o‘t oldirish sistemalarida o‘t oldirish g‘altagi 
transformator sxemasi bo‘yicha, ya’ni chulg‘amlari bir-biridan to‘la 
ajralgan holda o‘raladi. Kontaktli o‘t oldirish sistemasiga tranzistor 
ulanishi, kontaktlarning ishlash sharoitini yengillashtiradi, chunki bu 
holda kontaktlardan qiymati katta bo‘lmagan (
a
1,0 A gacha) tranzistorni 
boshqarish toki 
Ib 
o‘tib, birlamchi zanjir toki esa tranzistorning emitter-
kollektor o‘tish joyidan o‘tadi. 
34-rasm. Kontakt-tranzistorli o‘t oldirish tizimining umumiy sxemasi.
Birlamchi tok zanjiriga akkumulator batareyasi AB, o‘t oldirish 
kaliti O‘OK va qo‘shimcha qarshilik Rq ulangan. O‘t oldirish kaliti 
ulanib va uzgich kontaktlari tutashganda, tranzistor VT ning bazasi 
emitterga nisbatan manfiy potensialga ega bo‘ladi. Bu holda, 
tranzistorning emitter-kollektor o‘tish joyining qarshiligi eng kichik
qiymatga ega bo‘ladi (
a
0,15 Om). Uzgich kontaktlari uzilganda, 
tranzistor baza tokining zanjiri ham uziladi, natijada, baza va emitter 
potensiallar ayirmasi nolga teng bo‘lib qoladi, emitter-kollektor o‘tish 
joyining qarshiligi keskin ortadi va tranzistor yopiladi. Tranzistorning 
yopilishi o‘t oldirish g‘altagining birlamchi chulg‘amidan o‘tayotgan tok 
I
1
zanjirining uzilishiga olib keladi va bu, ikkilamchi chulg‘amda yuqori 
kuchlanish induksiyalanishini ta’minlaydi. 
Birlamchi zanjir toki 
I
1
uzgich kontaktlaridan emas, balki 
tranzistorning emitter-kollektor o‘tish joyi orqali o‘tganligi va yetarli 
darajada katta quvvatli tranzistorlar qo‘llanilishi uzilish toki 
Iu
qiymatini 
7-8A gacha oshirish imkonini berdi. Bu esa, o‘z navbatida, ikkilamchi 
kuchlanish 
U
2max
ni 25000-30000V gacha ko‘tarilishiga olib keldi.
Shunday qilib, kontakt-tranzistorli o‘t oldirish sistemasida ikkilamchi 

---

 58
kuchlanish qiymati uzgich kontaktlari chidamliligi bilan cheklanmasdan, 
balki tranzistorning tavsifnomasi bilan belgilanadi. 
Kontaktli o‘t oldirish sistemasi tarkibiga tranzistor kiritilishi, bu 
sistemaga xos bo‘lgan barcha kamchiliklarni bartaraf qilish imkoniyatini 
bermaydi. Xususan, ko‘p silindrli dvigatellarda aylanishlar chastota-
sining katta qiymatlarida uzgich pishangchasining dirrilash hodisasi ruy 
berib, bu bir sikl (ya’ni bir uchqun hosil bo‘lish uchun ajratilgan vaqt) 
davomida kontaktlarni ko‘p marta uzilib tutashishiga olib keladi. 
Natijada, bir uchqun o‘rniga quvvati ancha kam bo‘lgan bir necha 
uchqun hosil bo‘ladi, o‘t oldirishni ilgarilatish burchagining belgilangan 
qiymati o‘zgarib ketadi, o‘t oldirish ishonchli amalga oshirilmaydi. 
Bundan tashqari uzgich kontaktlarining yeyilishi, oksidlanishi va 
ifloslanishi o‘t oldirish sistemasining ishonchlilik darajasini pasaytiradi. 
Kontaktlar oksidlanishi, ifloslanishi va moylanib qolishi, ularning 
kontakt qarshiligi oshib ketishiga va tranzistorni boshqarish toki 
Ib 
qiymatini kamayib ketishiga olib keladi. Bu tranzistorni ochilmaslik va 
o‘t oldirish sistemasini ishlamaslik hol-larini vujudga keltiradi. Ishlatish
davrida qo‘shimcha mehnat va vaqt sarf qilib, muntazam ravishda, 
uzgich kontaktlarining tutashib turish burchagini rostlab turish ehtiyoji 
ham kontakt-tranzistorli o‘t oldirish tizimining kamchiliklariga kiradi. 
35-rasm. Magnitoelektr datchikli kontaktsiz-tranzistorli o‘t oldirish tizimi.
a) umumiy sxemasi; b) datchik kuchlanishi U ni, turli aylanishlar sonida doimiy 
magnitning buralish burchagi 
D
 ga bog‘liqligi; n
1
 va n
2
 tirsakli valning minimal va 
maksimal aylanishlar chastotasi; Ub
-e 
tranzistor to‘la ochilishi uchun zarur 
 bo‘lgan datchik kuchlanishi.