Ikkinchi bo’lim shaxs V bob shaxs to’G’risida umumiy tushuncha

 
 
2."Endopsixika" va "Ekzopsixika" shaqida tushuncha 
Yuqorida ta'kidlab o’tilgan ilmiy muammolardan birinchisi bir shaxsni 
boshqa odamlardan ajratib turadigan individual tuzilishiga ega ekanligidir. Ushbu 
yaqqol psixologik muammoni shal qilish shaxsning mazkur tuzilishining ichki 
haroitlarida ifodalanuvchi xulq-atvorni oldindan bashorat qilish imkoniyatini 
yaratadi. Mazkur masalaning qo’yilishi dastavval ta'lim va tarbiya eshtiyojlaridan, 
tashkilotchilikka oid faoliyat sohalari va boshqa eshtiyojlar zamiridan kelib chiqadi. 
Lekin bu masalani ilmiy asosda shal qilish boshqa muammoni, ya'ni shaxsni 
toifalarga ajratish (tipologiya), uning eng muhim, mukammal tuzilishini aniqlash 
bilan bog’liqdir. Darshaqiqat, shaxs tipologiyasi, shaxsni tipologik tashlil qilishning 
eng nozik, ibratli jishatlarini cheklab o’tish, u shaqida yetarli darajada to’la 
tasavvurga ega bo’lishni xoshlasak, uning eng umumiy tasvirini umumlashgan 
tarzda ta'kidlab o’tish lozim. 
Shaxs tuzilishi bilan bog’liq bo’lgan ikkinchi masala esa bunday tuzilishning 
bir qancha tarkibiy qismlarga ajratishni taqozo etadi, binobarin, ushbu bo’laklarning 
yig’indisi yaxlit inson shaxsini vujudga keltiradi. Jahon psixologiyasi fanida 
psixologlar shaxsni psixologik tuzilishining tarkibiy qismlarini turli moshiyatiga 
asoslanib turkumlarga ajratishni (klassifikasiyalashni) tavsiya etmoqdalar. 
Hozirgi zamon jahon psixologiyasida biologik (tabiiy) va ijtimoiy (sosial) 
omil (faktor) ning, voqelikning ta'siri ostida shakllangan inson shaxsida ikkita 
muhim qism bo’lganligini tasdiqlovchi nazariya yuksak mavqeni egallab turibdi. 
Mazkur nazariyaga binoan "ichki psixik" ("endopsixik" - yunoncha "endo" ichki 
degan ma'noni bildiradi) qismlarga ajratiladi, degan g’oyani ilgari suriladi. Ushbu 
talqinga ko’ra "endopsixika" shaxsning psixik tuzilishining ichki qismlari sifatida 
psixik elementlar va funksiyalarning o’zaro bog’liqligi aks ettiriladi. Uning negizida 
insonning nerv-psixologik tuzilishi bilan "endopsixik" aynan bir narsa degan 

---

tushunchani tasdiqlash yotadi, go’yoki u odam shaxsining ichki mexanizmini 
yuzaga keltiradi. Psixik tuzilishning "ekzopsixik" qismi bo’lsa shaxsning tashqi 
mushitiga nisbatan munosabatini, shaxsga qarama-qarshi bo’lgan barcha jishatlarini, 
shaxslararo va ob'ektiv munosabatini belgilaydi. "Endopsixika" o’z navbatida 
shaxsning ta'sirlanishi, xotira, tafakkur, xayol kabi bilish jarayonlarining 
xususiyatlarini, irodaviy zo’r berish xislatlarini, ixtiyorsiz harakatlarni va shu kabi 
fazilatlarni aks ettiradi.
"Ekzopsixika" esa o’z tarkibida shaxs munosabatlarining tizimini va uning 
qiziqishlari, mayllari, ideallari, maslagi, ustunlik qiluvchi, shukmron Hissiyotlarini, 
egallagan bilimlarni, tajribalarni va shu singarilarni qamrab oladi. Tabiiy omilga 
(asosga) ega bo’lgan "endopsixika" biologik hart-haroitlarga bog’liqdir, aksincha, 
"ekzopsixika" ijtimoiy voqeliklar ta'siri ostida yuzaga keladi, tarkib topadi va 
takomillashib boradi. 
Shaxsning tarkib topishi bir qator omillarga bog’liq degan nazariyaning 
namoyandalari bo’lmish Hozirgi zamon uzoq chet el (AqSh, Angliya, Fransiya, 
Germaniya, Shvesariya va boshqalar) psixologlari oqibat natijasida shaxsning 
tuzilishini o’sha ikkita asosiy omillarga, ya'ni biologik va ijtimoiy (sosial) 
voqeliklarning 
ta'siriga 
bog’liq 
bo’lgan 
tuzilishining 
mavjudligidan 
manfaatdordirlar. Ob'ekt-sub'ekt munosabatini belgilaydi.
"Endopsixika" o’z navbatida shaxsning ta'sirlanishi, idrok, tasavvur, xotira, 
tafakkur, xayol jarayonlarining xususiyatlarini, irodaviy zo’r berish xislatlarini, 
ixtiyorsiz (ideomotor) harakatlarini va shu kabi fazilatlarini aks ettiradi. 
"Ekzopsixika" esa o’z tarkibiga xos munosabatlarining tizimini va uning 
qiziqishlari, mayllari, ideallari, ustanovkalari, maslagi, ustunlik qiluvchi, shukmron 
Hissiyotlarini, egallangan bilimlarni qamraydi. 
Psixologiya fanida keskin qayta qurish jadal sur'atlar bilan davom etayotgan 
bir davrda yuqorida tashlil qilingan qo’sh (ikki) omillik konsepsiyasiga qanday 
munosabatda bo’lish maqsadga muvofiq? 
Jumladan, dialektik materializm darg’alarining iborasi bilan aytganda, inson 
shaxsining moshiyati barcha ijtimoiy munosabatlar yig’indisidan iborat, bu ifodaga 
o’ta keskin e'tiroz bildirishga shojat yo’q. Chunki shaxs ijtimoiy mavjudod 
bo’lganligi (mikromushit mashsuli ekanligi tan olinmasa-da) uchun unda tabiiy-
biologik tuzilish alomatlari saqlanib qolishi tabiiy sholdir. Masalan, shaxs tuzilishida 
biologik va ijtimoiy (sosial) omillarni birlamchi deb e'tirof qilish muammoning bir 
tomoni (ularni Hisobga olish, albatta zarur), lekin ikkinchi tomoni ularning o’zaro 
munosabatlarini qay tarzda tushunishda o’z ifodasini topadi. Ko’pgina 
psixologlarning fikricha, bizning nuqtai nazarimizcha, qo’sh omillik nazariyaning 
bashsli jabshasi shundan iboratki, bu nazariya ijtimoiy omil bilan biologik voqelikni, 
mushit bilan biologik tuzilishni, "ekzopsixika" bilan "endopsixika" ni mexanik 
ravishda bir-biriga qarama-qarshi qo’yadi, o’zaro ta'sir etish muammosiga loqaydlik 
bilan munosabatda bo’ladi. Mazkur konsepsiya vakillari shaxsning shakllanishi va 
uning tuzilishiga ta'sir qiluvchi tabiiy va ijtimoiy omillar ichki imkoniyatlari mavjud 
ekanligini Hisobga olmaydilar. 
Ta'kidlab o’tilgan fikrlarni tasdiqlash maqsadida ular o’tkazgan tajribalariga 
murojaat qilamiz. qo’sh omillik nazariya tadqiqotchilari tajribalarida 80-130 sm 

---

balandlikdagi odamlarning shaxs xislatlarini tarkib toptirish o’rganilgan. Buning 
natijasida ular shaxsning tuzilishida ko’p xislatlari o’xshashligi topilgan. Bunday 
odamlarning bo’yi past (pakana) bo’lishlaridan tashqari, ularning tuzilishida shech 
qanday nuqson va kamchilik yo’q ekanligi aniqlangan. Bunday toifaga kiruvchi 
kishilarda bolalarga xos kulgini, shech bir tanqidsiz optimizmini, o’ta soddalikni, 
muayyan darajada Hissiy (emosional) zo’riqishni talab qiladigan vaziyatga nisbatan 
chidamlilikni, uyat Hissining kamroq ekanligini uchratish mumkindir. Shaxsning 
xislatlariga na "endopsixika", na "ekzopsixika" qismlarini kiritish mumkin emas. 
Chunki shaxsning sifatlari mitti odamlarning psixik xususiyatlarining mashsuli 
bo’lib, ular bo’yiga nisbatan o’z tengqurlari o’rtasidagi farq aniqlangan davrdan 
e'tiboran shunday bir ijtimoiy vaziyatda paydo bo’lishi, tarkib topishining 
takomillaHishi tabiiydir. Shuni aloshida ta'kidlab o’tish joizki, tevarak-
atrofdagilarning mitti odamlarga bo’ydor kishilarga qaraganda boshqa munosabati, 
ularning pisand qilmasligi, kamsitilishi, ular ham barcha kabi narsalarni His qilish, 
orzu qilish, ajablanish, shayron qolish sababli ularda shaxsning o’ziga xos tuzilishi 
vujudga keladi. Bunday yaqqol voqelik ularning ruhiy ezilishini, ba'zan boshqalarga, 
shatto o’zlariga nisbatan tajavuzkorona yo’l tutishlarini niqoblaydi, xolos. Mabodo 
biz mitti odamlar (liliputlar) o’zlari bilan bap-barovar bo’yli kishilar mushitida 
yashaydi deb tasavvur qilsak, u holda ularda ham tevarak-atrofdagi boshqa 
odamlardagi kabi mutlaqo boshqacha shaxsiy fazilatlar, xususiyatlar, xislatlar, 
sifatlar mujassamlaHishi mumkin bo’lar edi. 
Taraqqiyparvar (gumanistik) psixologiya fanida ta'kidlanganidek, shaxs 
tuzilishidagi tabiiy, organik jishatlar va holatlar uning ijtimoiy hart-haroitlariga 
bog’liq tarkibiy qismlaridir. Shaxs tuzilishidagi tabiiy (anatomik-fiziologik va 
boshqa sifatlar) va ijtimoiy omillar yaxlit birlikni tashkil qiladi va ular shech mashal 
ixtiyorsiz ravishda bir-biriga qarama-qarshi qo’yilishiga yo’l qo’ymaslik kerak. 
Shunday qilib, ilmiy psixologiya (materialistik deb atashdan saqlanish 
maqsadida) fanida barcha kategoriyalarga umumbahariy, umuminsoniy tamoyil 
nuqtai nazardan yondaHish shaxs tuzilishida tabiiy (biologik) va ijtimoiy (sosial) 
omillar rolini tan oladi, inson shaxsidagi biologik va ijtimoiy voqeliklarni atigi 
shularning negizida qarama-qarshi qo’yishga tanqidiy munosabatda bo’ladi. 
Shaxs muammosini dialektik materializm pozisiyasida turib shimoya qiluvchi 
sobiq sovet psixologiyasi va boshqa taraqqiyparvar yo’nalish vakillari shaxsning 
faolligi tevarak-atrofdagi olam bilan bo’ladigan o’zaro munosabat jarayonida 
faoliyat vujudga kelishi mumkin degan ta'limotga asoslanadi. Shaxsni faolligining 
manbai uning eshtiyojlari Hisoblanib, xuddi shu eshtiyojlar odamni muayyan tarzda 
va ma'lum yo’nalishga harakat qilishga undaydi. Xuddi shu boisdan eshtiyoj shaxs 
faolligining manbai sifatida yuzaga keladi va uning yaqqol turmush haroitiga 
bog’liqligini aks ettiruvchi holatdir. 
Eshtiyojlarda shaxsning yaqqol ijtimoiy turmush haroitlariga bog’liqligi 
motivlar tizimi (motivasiya) sifatida o’zining faol jabshalari bilan ifodalanadi. 
Motivlar ma'lum eshtiyojlarni qondirishga qaratilgan faoliyatga nisbatan 
moliklikdir, degan ta'riflanishga mutlaqo mosdir.
Psixologiya fanida qiziqishlar deganda, odamlarning bilish jarayoniga 
yo’naltirilgan eshtiyojlarning Hissiy aks etishidir. Bilish eshtiyojlarini shaxs 

---

tomonidan qondirilishi uning bilimlaridagi uzilishlarini to’ldirishga, ta'lim 
vaziyatlariga to’g’ri moslaHishga hamda ularni tushinishga zarur imkoniyatlar 
yaratadi va yordam beradi. 
E'tiqod odamning shaxsiy qarashlari, xulq-atvor tamoyillari, ilmiy 
dunyoqarashlariga asoslanib harakat qilishga undovchi anglashilgan eshtiyojlar 
majmuidir. E'tiqod shaklida yuzaga keladigan eshtiyojlarning mazmunini odamni 
qurshab turgan tabiat va u yashaydigan jamiyat shaqidagi bilimlar hamda ularni 
muayyan darajada shaxs tomonidan anglash shosil bo’ladi va asta-sekin turli tashqi 
ta'sirlar yordamida takomillashib boradi. 
Insonda vujudga keladigan tilaklar sa'i-harakatlar motivlari Hisoblanib, bu 
motivlarda aynan shu vaziyatda bevosita yaqqol namoyon bo’lmagan turmush va 
rivojlanish haroitlarida eshtiyojlar ifodalanadi. 
Shaxsning psixik taraqqiyotining harakatlantiruvchi kuchlari insonning 
shayoti-faoliyati davomida o’zgarib turuvchi eshtiyojlari bilan ularni qondirishning 
shaqiqiy imkoniyatlari o’rtasidagi qarama-qarshiliklar bo’lib Hisoblanadi. Bular 
to’g’risida jahondagi ilmiy psixologik adabiyotlarda bir qator qimmatli va boy 
materiallar mavjuddir. 
Odatda shaxsni rivojlantirish, shakllantirish, tarkib toptirish, kamolotga 
yetkazish mavjud qarama-qarshiliklarni, ziddiyatli vaziyatlarni yengish, irodaviy 
zo’r berish, zo’riqish, tanglik, jiddiylik holatlarini boshqarish, o’zini qo’lga olish 
orqali ushbu faoliyatni amalga oshirishning oqilona, omilkor vositalarini (yo’llari, 
usullari, operasiyalari, ko’nikmalari, uquvlari, malakalari, odatlari, harakatlari, sa'i-
harakatlari kabilarni) o’zlashtirish, egallash natijasida vujudga keladi. Bularning 
barchasi imitasiya (taqlid), identifikasiya, refleksiya, stereotipizasiya, ta'lim, 
o’qitish, o’qish, o’rganish, o’rgatish, saboq olish, o’zlashtirish, mustaqil bilim olish 
jarayonida yuzaga keltiriladi. Mazkur holatda aniq faoliyat orqali eshtiyojni 
qondirish qonuniy ravishda yanada yuksakroq, yuqori bosqichdagi yangi 
xususiyatga ega bo’lgan eshtiyojni tug’diradi. 
Shunday qilib, eshtiyojlarning tug’ilishi, taraqqiyoti, ularni saralash va 
shakllantirish hamda mustaqil, demokratik, shuquqiy jamiyat kiHisiga xos bo’lgan
milliy, shududiy ma'naviyat, ruhiyat va qadriyatlarning qonuniyatlariga, xossalariga, 
mexanizmlariga asoslangan harqona, o’zbekona yuksak axloqiy Hislarga ega 
insonlarni voyaga yetkazish respublikamiz psixolog olimlarining oldida turgan 
asosiy vazifalaridan biridir. Buning uchun psixologlar ko’p tajribalarda sinalgan 
(ishonchli, validli, reprezentativ) testlar, metodlar (innovasion xususiyatli), 
metodikalar (ularning invariantlari, variasiyalari, modifikasiyalari), muayyan kasbiy 
malakalar, uslubiy qurollar (ko’rsatmalar, tavsiyalar, ishlamalar, modul va reyting 
tizimlari), zamonaviy texnik vositalar bilan to’la-to’kis qurollanishlari, nazariy va 
amaliy bilimlarni egallashlari, olingan natijalarni ko’p qirrali (sifat, miqdor, 
korrelyasion, dispersion, faktor va hokazo) tashlil qila bilishlari, chuqur talqin qila 
olishlari mutlaqo zarurdir.
Chunki bularsiz shaxsni komil inson sifatida shakllantirish, kamol toptirish 
mumkin emas, binobarin, ikkiyoqlama o’zaro ta'sir bunday imkoniyat yaratishga 
qodir. 

---