Ijtimoiyish

settlment

 harakati paydo boMdi.

XIX  a sr  oxiri  -   XX  a sr  boshlarida  pozitivizm  va  liberalizm 

vukillari  qarashlari  sanoati  rivojlangan  m am lakatlarda  shaxsning 

maqbul  hayot  kechirishi  uchun  barcha  shart-sharoitlar yaratib  bera

339

---

olm aydigan  davlatning  shaxs  oldida  javobgarligi  v a  m a’naviy 

burchi to ‘g ‘risidagi tushuncha paydo boMishiga ko‘m aklashdi.

1946-1948-yiIlarda Buyuk Britaniyada aholini ijtimoiy himoyasi 

doirasida  keng  koMamli  islohotlar  o ‘tkazildi.  Buning  natijasida 

barcha  aholi  qatlamlari  tibbiy  xizmatdan  foydalanish  huquqiga, 

oilaviy yordam lar olishga, yoshga doir nafaqa olishga erishildi.

Yevropa  m am lakatlarida  ijtimoiy  ta’m inot  tizim i  ustuvorliklari 

o ‘zgarishini  belgilab  bergan om illar orasida tug‘ilishning kamayishi 

va  um rning  uzayishi  natijasida  aholining  tez  qarishi  qayd  etiladi. 

G ‘arbiy  Y evropa  mamlakatlari  uchragan  iqtisodiy  qiyinchiliklar  va 

ularning  oqibatlari  davlatning  bir  qancha  ijtimoiy  dasturlarini 

to‘xtatishiga  katta  ta’sir  o ‘tkazdi.  Iqtisodiy  inqiroz  o ‘sib  boruvchi 

byudjet  taqchilligi,  ishsizlar  v a  qashshoqlar  sonining  ortishi, 

aholining  qarishi,  toMiq  boMmagan  oilalar  sonining  oshishi  va 

boshqa om illar davlat ijtim oiy siyosatidagi o ‘zgarishlarga olib keldi.

Ijtim oiy  ish  turlarini  guruhlarga  boMish  universal  hodisa emas 

va  u  turli  m am lakatlarda  turli  xususiyatlarga  ega  boMishi  mumkin. 

M asalan,  B uyuk  Britaniyada  ijtimoiy  ishning  asosiy  turlarini 

keyingi  yillarda  an ’anaviy  tarzda  quyidagi  y o ‘nalishIar  bo‘yicha 

guruhlarga boMinadi:

a) ijtim oiy sug‘urta;

b) ijtim oiy ta’minot;

d) ijtim oiy yordam.

Buyuk  Britaniyada  ijtimoiy  ishning turlarini  guruhlarga boMish 

uchun shu ish y o ‘naltirilgan obyekt asos vazifasini bajaradi.

B uyuk  Britaniyada:  a)  individ  bilan  olib  boriladigan  ijtimoiy 

ish;  b)  o ‘xshash  vaziyatlarga  tushib  qolgan  odam lar  guruhi  bilan 

olib  boriladigan  ijtim oiy  ish;  d)  jam o a  bilan  olib  boriladigan 

ijtimoiy ish.

Kasbiy  faoliyat  sifatidagi  ijtimoiy  ish  turlarining  kelib  chiqishi 

ko‘p  jihatd an  m am lakatlar  taraqqiyotidagi  m adaniy  va  milliy 

xususiyatlar,  turli  ijtimoiy  institutlar  o ‘rtasidagi  o ‘zaro  ta ’sir 

xususiyatlari,  ijtim oiy  ong,  m adaniyat,  fan,  ta ’ limning  rivojlanish 

darajasi bilan belgilanadi.

H ar bir m am lakatdagi  davlatning  ijtim oiy  ko‘m ak berish  tizim i 

shu  yerdagi  tarixiy  shart-sharoitlardan  kelib  chiqib  shakllantirilgan 

boMib,  bajarllayotgan  vazifalam ing  o ‘xshashligi  va  bir  xilliligiga

340

---

qaramasdan  ulardagi  yondashuvlar,  uslublar  va tashkiliy  shakllarda 

tafovut mavjud.  Bu tafovutlar ijtimoiy  ishdagi  Yevropa va Am erika 

modellarini qiyoslaganda ko'zga ayniqsa yaqqol tashlanadi.

Bugungi  kunda  Buyuk  Britaniya  aholini  ijtimoiy  himoyalash 

bo‘yicha 

dunyoda 

9-o‘rinni 

egallaydi. 

Ushbu 

m asalalarga 

ajratilayotgan davlat xarajatlari 30 

%

 dan ortig‘ini tashkii etmoqda.

Yevropa  q it’asida  ijtimoiy  ta ’m inot  tizimining  rivojlanishi 

uzoqroq  tarixga  ega.  U jam oalar  o ‘rtasidagi  (jamoalararo)  aloqalar 

uzilishiga  bogMiq  tarzda  shakllandi.  Yevropaning  ko'pchilik 

m am lakatlarida  ijtimoiy  siyosat  va  ijtimoiy  ta ’m inot  dasturlarini 

am alga  oshirish,  turli  ijtimoiy  guruhlam i  qoMlab-quvvatlash  uchun 

moMjallangan 

rasmiy 

tuzilm alam ing 

yaratilishida 

davlat 

tashabbuskor boMdi.  Am erikaga  ko‘chib  borganlar  uchun  xos  belgi 

esa o ‘zining kuchiga,  shaxsiy tashabbusga va davlat tuzilmalarining 

ta’sirini  maksim al  darajada  kamaytirishga  intilish  boMdi.  Bunday 

individualistik  yondashuv  hozirgi  kungacha  aholini 

ijtimoiy 

muhofaza  qilishda  unchalik  katta  rol  o ‘ynamaydigan  Buyuk 

Britaniyada  davlat  ijtimoiy  siyosatining  shakllanishiga  o ‘z  ta ’sirini 

oMkazdi.  B uyuk  Britaniyadagi  aholini  ijtimoiy  m uhofaza  qilish 

tizimining  xususiyati  va  Yevropa  modellaridan  asosiy  farqi  uning 

nom arkazlashtir i Igan idad ir.

Boshqaruv  organlari  tomonidan  tartibga  solinadigan  turli 

ijtimoiy  dasturlardan  iborat.  Bundan  tashqari,  alohida  dasturlar 

mahalliy  hokim iyatlar  tomonidan  ham  qabul  qilinadi.  Bunday 

yondashuv muayyan mintaqada ijtimoiy ko‘makka boMgan ehtiyojni 

yetarlicha to*la va tezkor aniqlash imkonini beradi.

Buyuk Britaniyadagi  ijtimoiy ta ’m inot davlat tizimi ikki shaklga 

asoslanadi:  ijtim oiy  sug‘urta  v a  davlat  tomonidan  ko‘rsatiladigan 

koMnak,  ular  o ‘zaro  moliyalashtirish  manbalari  bilan  farqlanadi. 

Ijtimoiy  sug‘urta  bo'yicha  toMovlar  mehnatkashlardan  ham, 

tudbirkorlardan  ham  olinadigan  ijtim oiy sug‘urta  soligM  shakllan- 

tirndigan  sug‘urta jam g ‘armalari  hisobiga am alga  oshiriladi.  Davlat 

tomonidan  beriladigan  ko‘mak  federal  byudjet  mablagMari,  shtatlar 

byudjeti  yoki  mahalliy  hokim iyat  organlari  byudjetlari  mablagM 

hisobidan am alga oshiriladi.

Buyuk  Britaniyaning  ijtimoiy  sug‘urta  haqidagi  qonuniga  ko‘ra 

ijtimoiy  sug‘urtaning  ikki  turi:  qarilik  nafaqasi  va  ishsizlarga  to*la-

341

---

nadigan  yordam  puli  belgilangan.  Qonunda  kambag‘allaming  ba’zi 

toifalari, birinchi navbatda nogironlar va yetimlarga yordam berish ham 

ko‘zda  tutilgan.  Vaqt  o ‘tib  borishi  bilan  ijtimoiy  sug'urtaning  yangi 

shakllarini tatbiq etish ko‘zda tutilgan  ko‘plab tuzatishlar kiritib borildi: 

boquvchisini  yo'qotganda  beriladigan  nafaqa;  ishlab  chiqarishda 

shikastlanish  bilan  bog‘liq  boMmagan  mehnat  qobiliyatini  yo'qotish 

tufayli  beriladigan  nafaqa;  65  va  undan  katta  yoshlilarga  beriladigan 

tibbiy sug‘urta huquqi va boshqalar.

Ijtim oiy  muhofazaning  Buyuk  Britaniya  davlat  tizimidagi  yana 

b ir  tarkibiy  qism  kam bag‘allarga  beriladigan  ko‘makdir.  Bu  tizim 

60-yillardan  boshlab  keng  rivoj  topdi.  Ijtim oiy  sug'urtadan  farqli 

oMaroq,  ijtimoiy  ko‘m ak  tizim ida  yordam   olish  uchun  oldindan 

m axsus  toManadigan  badallar  talab  qilinm aydi.  Uni  olish  uchun 

asosiy m ezon -  muhtojlik.

Ko‘mak berish tizimining asosiy vazifalari quyidagilar: kafolatlangan 

daromadni  ta’minlash,  yordamga  muhtoj  bolali  oilalarni  qoMlab- 

quw atlash, oziq-ovqat, turar jo y  va tibbiy yordam ko‘rsatish.

Kafolatlangan  darom adni  ta ’minlash  dasturi  keksayib  qolganlar 

va nogironlarni  qam rab oladi. A holining  bu toifasiga federal  huku­

m at  ular  uchun  kafolatlangan  daroinad  deb  ataladigan  yashash 

vositalarining  m inimumini  ta’m inlash  m aqsadida  pul  mablagMari 

toMaydi.  Bu mablagMar «qashshoqlik chegarasi»ga to ‘g ‘ri keladigan 

sum m aning taxm inan 60 

%

 ini tashkil qiladi.

Bolali  oilalarga  yordam   dasturi  kam  daromad  oladigan,  oila 

boshligM,  eridan  ajralgan  yoki  yolgMz  beva  boMgan  ko‘p  bolali 

oilalarga yordam ko‘rsatishni nazarda tutadi.

O ziq-ovqat  yordam i  doirasida  m uhtojlarga  oziq-ovqat  talonlari 

berish  ju d a  keng  tarqaldi.  U lar  bepul  yoki  arzonlashtirilgan 

narxlarda  beriladi.  Boshqa  oziq-ovqat  dasturlari  -   maktab  nonush- 

talari,  bir  yoshgacha  bolasi  bor  onalarga  beriladigan  yordam  va 

boshqalar.  Turar jo y   subsidiyalari  kam  darom adli  oilalarga  beriladi. 

Ijtim oiy  sug‘urtaning  xususiy  tizimlari  davlat  tizim ini  toMdirib 

turadi  va  ular  m uayyan  m uruvvatlar  yordam ida  davlat  tomonidan 

tartibga solinadi. B uyuk Britaniyada xususiy sug‘urtaning ikki turi -  

ish joyidagi jam oaviy  v a  individual  turlari  m avjud.  Yetakchi  shakl 

jam oaviy  shakl  hisoblanadi.  Kasaba  uyushm alari  va  tadbirkorlar 

o ‘rtasidagi  jam oaviy  shartnom alar  odatda,  m uayyan  ijtimoiy

342

---

toMovlar  va  kafolatlam i  ko‘zda  tutadi.  Sug‘urtaning  shunga 

o‘xshash  turlari  kasaba uyushmalari  boMmagan ko‘pgina sohalar va 

firmalarda ham mavjud.

M ehnatkashlam ing  katta qismi  uchun  xususiy  nafaqalar muhim 

aham iyatga  ega.  Jam g‘arm alam ing  seziiarli  o‘sishiga  qaramasdan 

xususiy  nafaqa tizimi  davlat  tizim iga  qaraganda  uch  m arta  kamroq 

shaxslami  qam rab oladi.  Gap  shundaki,  davlat nafaqalari  miqdorini 

hisoblaganda  ish joyidan  qatM  nazar,  umumiy  staj  hisobga  olinadi, 

xususiy  nafaqaga  ega  boMish  uchun  esa  ishchi  yoki  xizmatchi  bitta 

firmada  odatda,  kam ida  10  yil  uzluksiz  ish  stajiga  ega  boMishi 

lozim.  «Korporatsiya»  m axsus  federal  agentligi  xususiy  pensiya- 

laming  kafolati  sifatida  am aldagi  pensiya jam g‘armalarining toMov 

qobiliyatini  kuzatib  boradi  va  kom paniyalar bankrotlikka  uchragani 

taqdirda,  ularning  qatnashchilariga  beriladigan  toMov  miqdori  va 

tartibini belgilaydi.

Yevropa  m am lakatlarining  ijtimoiy  qonunchiligi  Am erika 

qonunchiligidan 

davlatning 

ijtim oiy 

siyosat 

y o ‘nalishlarini 

belgilash,  rejalashtirish,  moliyalashtirish  va hayotga tatbiq etishdagi 

ishtirokining  yuqoriroq  darajasi  bilan  farqlanadi.  Bunda  ijtimoiy 

xizmatlarni 

ko‘rsatishdagi 

m ahalliy 

o ‘zini-o‘zi 

boshqarish 

organlarining  muhim roli ham da aholining ko‘proq qism ini ijtimoiy 

xizm atlar va yordam turlari bilan qam rab olinishini ta ’kidlash lozim.

Ijtim oiy  ish xodim lari Britaniya Assotsiatsiyasi -  bu Birlashgan 

Qirollikdagi  ijtimoiy  ish  xodim larining  professional  assotsiatsi- 

yasidir. Uning m ajburiyatiga a ’zolar tomonidan axloqiy majburiyat­

lami  bajarilishini  ham da  ularga  xizmatdan  foydalanuvchilam ing 

huquqlarini  ta ’minlash  v a  him oya  qilishlari  uchun  lozim  boMgan 

kasbiy huquqlarini  imkon darajasida ta ’minlash kiradi.

Assotsiatsiya  Axloqiy  Kodeksining  birlamchi  maqsadi  ijtimoiy 

ishga  xos  boMgan  qadriyatlar  va  tam oyillam i  bayon  qilish  va 

axloqiy am aliyot uchun  ko‘rsatm a  berish.  Kodekslar barcha a ’zolar 

uchun  majburiy  v a  Kodekslar  orqali  Assotsiatsiya  Birlashgan 

Qirollikdagi  barcha  ijtim oiy  ish  xodimlari  v a  ish  beruvchilarining 

diqqatini jalb  qilinishiga umid bogMaydi.

Assotsiatsiya  ijtimoiy  ishning  Ijtimoiy  Ish  xodimlari  Xalqaro 

Pederatsiyasi  va  Ijtimoiy  Ish  Maktablari  Xalqaro  assotsiatsiyaiari

343

---

tomonidan  ishlab chiqilgan quyidagi ta’rifini qabul qildi. Bu dunyoning 

har bir hududidagi barcha ijtimoiy ish amaliyotchilariga taalluqlidir.

Ijtimoiy  ish  kasbi  ijtimoiy  o‘zgarishlarga,  insoniy  munosabatlar 

muammolami  hal  qilishga,  shuningdek  odamlarning  farovonligini 

oshirish  uchun  imkoniyatlaming  taqsimlanishiga  va  ozod  bo‘Iishiga 

ko‘makIashadi.  Insoniy  xulq-atvor  va  ijtimoiy  tizimlar  haqidagi 

nazariyalardan  foydalanib,  ijtimoiy  ish  odamlamiig  atrofdagilar  bilan 

o ‘zaro  aloqadorlikka  kirishgan joylarda yuzaga keladi.  Inson  huquqlari 

va ijtimoiy adolat tamoyillari ijtimoiy ishning asosi boMadi. (2001).

Ijtimoiy  ish  amaliyoti  insonparvarlikka,  halollikka  va  kompitent- 

likka  xizmat  qilish  yoMi  bilan  inson  qadr-qimmatini  hurmat  qilishga 

ham, ijtimoiy adolatni ta’minlashga ham ko‘maklishishi kerak.

Inson qadr-qim m ati va qadriyat

Har bir odam o ‘ziga xos betakrordir. Barcha odamlar boshqalaming 

huquqlarini  kamsitmaydigan  darajada  ijtimoiy  farovonlik,  o‘z-o‘zini 

namoyon etish va o ‘z  hayotini nazorat qilish huquqiga ega.

Tam oyillari:

Ijtimoiy 

xizmat 

xodim lari 

quyidagilarga 

amal 

qilishga 

majburlar:

a)  BM T  Inson  huquqlari  Um um jahon  Deklaratsiyasida  va 

m azkur  deklaratsiya  asosidagi  boshqa  kelishuv  hujjatlarida  qayd 

etilgan  insonning asosiy huquqlarini hurm at qilish.

b) 

barcha  odam larga  hurm at  ko'rsatish 

va 

xizmatdan 

foydalanayotgan  shaxslam ing  ishonchi,  m adaniyati,  maqsadlari, 

ehtiyojlari,  qadriyatlari,  o ‘zaro  m unosabatlari  va  xususiyatlari  va 

muayyan (gum hlarga) m ansubliklariga e ’tiborli boMish.

d)  xizm atdan  foydalanayotgan  shaxslam ing  qadr-qimmati, 

individualligi,  huquqlari  va  m ajburiyatlarini  him oya  qilish  va 

rag‘batlantirish;

e)  individual farovonlik va avtonom likni  rag‘batlantirgan  holda 

boshqa odam larning huquqlarini lozim darajada hurm at qilish;

0   xizm atdan  foydalanayotgan  shaxslam ing  huquqlarini  hurmat 

qilish,  asoslangan  qarorlar qabul  qilish,  xizm atdan  foydalanayotgan 

shaxslam i  v a  xizmat  ko‘rsatayotgan  shaxslam i  rag‘batlantirish, 

qaror qabul qilish jarayonlarida ishtirok etish;

g) 

xizmatdan  foydalanayotgan shaxslam i cheklash hamda ularni 

va  boshqalarni  himoya  qilish  m aqsadida  ular  ustidan  hukm ronlik

344

---

qi I ishni  ham  qamrab  olunuvchi  xizmatdan  foydalanunchilar  muho- 

fazasini ta ’minlash.

Ijtim oiy ad olat

Ijtimoiy  adolatni  ta ’minlash  yoMidagi  izlanishlar  yomon 

sharoitlam i  kamaytirishga  va  ularni  yengish  strategiyasini  qoMlab- 

quvvatlashni anglash v a intilish masalalarini qamrab oladi.

T am oyillari:

Ijtimoiy adolat quyidagilam i o ‘z  ichiga qamrab oladi:

a)  insonning asosiy ehtiyojlarini  qondirish uchun  lozim  boMgan 

resurslarning adolatli va teng taqsimlanishi;

b)  insoniy  potensialga  erishish  uchun  ijtim oiy  xizm atlar  va 

imtiyozlarga nisbatan teng imkoniyatlami yaratish;

d)  individuumlar,  oilalar,  guruhlar  va  jam oalarning  huquq  va 

majburiyatlarini tan olish;

e)  qonun  tomonidan  bir  xil  munosabat  va  m uhofaza  muhitini 

yaratish;

f)  insonning  zamonaviy  va  kelajakdagi  farovonligi  manfaatlari 

yoMida ijtimoiy rivojlanish ham da atrof-muhitni boshqarish.

In so n p a rv arlik k a  xizm at qilish

Inson  farovonligi  va  ijtimoiy  adolat  yoMida  xizm at  qilish 

ijtimoiy  ishning  eng  birinchi  maqsadi  hisoblanadi.  Uning  asosiy 

vazifalari quyidagilami qamrab oladi:

• Shaxsiy va ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish;

• Odam larning imkoniyatlarini rivojlantirishga ko6maklashish;

• Adolatliroq, jam iyat yaratish ishiga o ‘z  hissasini qo'shish.

Tam oyillari:

Ijtim oiy ish xodim lari quyidagilam i bajarishga majburlar:

a)  M illiy  yoki  xalqaro  axloqiy  kodekslarga  mos  ravishda  o ‘z 

am aliyotining axloqiy majburiyatiga ega boMish;

b)  O cz   m ajburiyatini  bajarish  hamda  hayotiy  adolat  tamoyil- 

lariga  amal  qilish  davom ida  insonparvarlikka  xizmat  qilishni 

shaxsiy maqsad, fikr va foydadan ustun qo‘yish;

d) 

T ak lif  etilayotgan  va  ko‘rsatilayottan  xizm atlam i  mos 

m adaniyatlarga xos tarzda ta’minlashga intilish.

B utunlik

Butunlik,  halollik,  ishonchlilik,  ochiqlik  va  beg‘arazlikni  qam­

rab oladi va ijtimoiy ish am aliyotida muhim qadriyat hisoblanadi.

345

---

.  T am oyillar:

Ijtimoiy ish xodim lari qo‘yidagilarni bajarishga m ajburdirlar:

a)  X izm atdan  foydalanayotgan  shaxslam int  ehtiyojlari  va 

m anfaatlarini  o ‘zining  shaxsiy  e ’tiqodi,  m aqsadlari,  m ulohazasi  va 

foydasidan  ustun  qo‘yish  ham da  kasbiy  m unosabatlardan  shaxsiy, 

m oddiy yoki m oliyaviy foyda olish uchun foydalanmaslik;

b)  Shaxsiy  xulq-atvori  kasbiy  m ajburiyatini  bajarishni  x av f 

ostiga  q o ‘ym aslikni  kafolatlash  ham da  kasb  tam oyillari  va 

standartlariga  m os  kelmayditan  yoki  kasbning  butuniigiga  zarar 

yetkazaditan xulq-atvordan qochish;

d)  0 ‘zining  m alakasi,  bilimlari,  tajribasi,  yutuqlari  yoki  biron 

bir guruhga m ansubligiga nisbatan halol va aniq boMish;

e) Kasb chegaralarini buzuvchi  har qanday xulq-atvorning turli- 

tum an  shakllaridan  qochish,  anglanm agan  holda  kasbiy  munosa- 

batlarga zarar yoki ziyon yetkazishdan saqlanish.

K om pitentlik

Ijtim oiy ish am aliyotida malaka -  zaruriy kriteriyadir.

T am oyillari:

Ijtimoiy ish xodim lari qo‘yidagilam i bajarishga majburdirlar:

a)  Ijtim oiy  ish  am aliyotida  bilim,  nazariya  v a  malakani 

aniqlashi, rivojlantirishi, foydalanishi v a tarqatishi;

b)  0 ‘z  m alakasini  oshirishning  yangi  yondoshuv  va  usullarini 

baholagan  holda,  sifatli  xizmat  ko‘rsatish  v a  hisobot  beriluvchi 

am aliyot uchun lozim boMgan bilim larini saqlash v a kengaytirish;

d)  M avjud  nazorat  va  maslahatdan  foydalanish  ham da  lozim 

kuzatuvni  ta ’m inlash uchun, zaruriyatga qarab faol choralar ko‘rgan 

holda, uzluksiz ravishda kasbiy takom illashib borish;

e) Ijtim oiy m uam m olam ing tabiati va m anbalarini ham da ularni 

yechish yoMIari haqida fikr yuritish;

f) B aholash v a tadqiqotlarga ko‘m aklashish;

g) Bilim  v a am aliy tajribalarini o ‘rtoqlashgan holda ham kasblar 

va talabalarning o ‘qishi va tayyorlanishiga ko‘makIashish;

h)  Insonning  ijtimoiy  farovonligiga  doir  strategiyalar  va 

dasturlam i rivojlantirish va jo riy  qilishga ko‘maklashish;

---

«IJTIMOIY ISH ETIKASI» FANIDAN MAyZULASHTIRILGAN

TESTLAR

1.Ijtim oiy ishning birinchi m a rta  tilga olinishi...

A) eramizdan a w a lg i  1750-yilga taalluqli

B) eramizdan a w a lg i  1850-yilga taalluqli

D) eramizdan a w a lg i  1860-yilga taalluqli

E) eramizdan a w a lg i  1900-yilga taalluqli

2.  Ijtim oiy  ish  professional  faoliyat  tu ri  sifatida  qachon 

shakllandi?

A) XIX asm ing oxiri XX asrning boshlarida

B) XVIII asm ing boshlarida

D) X IX  asrda

E) XX asm ing o'rtalarida

3. Ijtim oiy ish bo‘yicha ta ’lim   m uassasalari d astlab  qay erd a 

paydo bo‘ldi?

A) Gollandiyada

B) Buyuk Britaniyada

D) Germaniyada

E) AQSHda

4.  Ijtim oiy  ishni  kasb   sifatida  shakllanishiga  ta ’s ir   qilgan 

om il...

A) Filontropik tashkilotlam ing rivojlanishi

B) Ijtimoiy qonunchilikni takom illashtirish zaruriyati

D) M axsus davlat dasturlarining qabul qilinishi

E) Ijtim oiy ish fakultetlarining ochilishi

5.  Stokgolm da  H om iylik ijtim oiy uyushm asi qachon  tashkii 

etilgan?

A)  1866-yilda

B)  1869-yilda

D)  1876-yilda

E)  1896-y ilda

347

---

6.  Ijtim o iy   ish  so liasin in g   riv o jlan ish i  n ec h ta  asosiy 

bosqichni b o sib  o ‘tg a n ?

A ) Uch

B) T o‘rt

D ) Besh

E) Ikki

7.  Ijtim o iy   ish  x o d im la rin in g   k a sb g a   d o ir   m a n fa a tla rin i 

ifo d a etg an  b irin c h i ta s h k ilo t q ay si d a v la td a  p ay d o  b o ‘lg an ?

A) AQSHda

B) B uyuk Britaniya

D) Gollandiya

E) Germ an iya

8. 

B u y u k  

B rita n iy a d a g i 

ijtim oiy 

ish 

x o d im la rin in g  

p ro fessio n al assotsiatsiyasi b u  - ...

A) Ijtimoiy ishchilar Britaniya assotsiatsiyasi

B) Ijtim oiy ishchilar Britaniya Federatsiyasi

D) Ijtim oiy ishchilar X alqaro Assotsiatsiya maktabi

E) Ijtim oiy ishchilar M illiy assotsiatsiyasi

9.  D a v la t x iz m a tc h ila rin in g   xususiy  ish tiro k id a   n o c h o rla rg a  

y o rd a m   b eru v ch i  E lb erfeld   tizim i  qaysi  d a v la td a   a m a ld a  

bo‘lgan?

A) B archa javoblar to ‘g‘ri

B) Finlyandiya

D ) Shvetsiya

E ) Germ an iya

10.  N o c h o rla r  h a q id a   g ‘am xo‘r lik   qiluvchi  G e rm a n iy a  

X a y riy a  Ittifo q ig a  n ec h an ch i yili asos solingan?

A)  1880-yilda

B)  1861-yilda

D)  1866-yilda

E)  1898-yilda

---

11.

  Lotin  A m erikadagi  birinchi  ijtimoiy  ish  m ak tabi  qaysi 

m am lakatda ochilgan?

A) Chili

B) Braziliya

D) Paragvay

E) Kolumbiya

12.

  Ijtim oiy  ishchilar  Axloq  Kodeksi  birinchi  ishlanm alari 

qachon ishlab chiqilgan?

A)  1915-yilda

B)  1920-yilda

D)  1922-yilda

E)  1925-yiIda

13.

  «Ijtim oiy  davlab>  term in i  qaysi  davlat  Konstitutsiyasida 

birinchi m a rta  tiiga olingan?

A) Germaniya

B) AQSH

D) Fransiya

E) Shvetsiya

14.

  «Ijtim oiy  ishchilar  m uam m olari»  Akadcm iyasi  qayerda 

joylashgan?

A) Buyuk Britaniyada

B) Rossiyada

D) Ukrainada

E) Avstraliyada

15.  B uyuk  B ritan iy ada  ijtim oiy  ishchilar  tayyorlaydigan 

birinchi o‘q uv m uassasasini tash k ii etgan olim  ...

A) G rem  Teylor

B) M eri Richmond

D) Jeyn Adams

E) M ariya Gaxeri

16.

 Ijtim oiy ishda M eri R ichm ond asos solgan yondashuv...

A )  Ekotizimli 

yondashuv

349

---

В)  Ram ziy interoksionizm

D)  Inkirozli yondashuv

E )  X ulq-atvor yondashuvi

17.  «Ijtim oiy  him oya»  tushunchasi  birinchi  m arta   qaysi 

d a v la t qonunchiligida ishlatilgan?

A)  1935-yilda A Q SH  qonunchiligida

B)  1889-yilda B uyuk B ritaniya qonunchiligida

D )  1908-yilda G erm aniya qonunchiligida

E)  1993-yilda 0 ‘zbekiston qonunchiligida

18.  Ijtim oiy  ishchilam ing  kasbiy  m an faatlarin i  himoya 

qiluvchi birinchi ta s h k ilo t... -yil tash k ii etilgan.

A )  1917-yiIda

B)  1915-yilda

D)  1912-yiIda

E)  1908-yilda 

■

19. M e ri Elen R ichm ond yashagan-yillarni  ko‘rsating.

A )  1861-1928

B)  1870-1928

D)  1861-1922

E)  1870-1922

20.  Yunon  tilidan  ta rjim a  qilingan da  «insoniyatga  nisbatan 

m u h ab b a tn i ifodalash» m a ’nosini bild irad igan kategoriya  ... 

J

A ) Filantropiya

B) Etika

D) Falsafa

E )F iIoIogiya

21.  Ijtim oiy ish etikasi fani qaysi fa n la r bilan aloqad or?

A) B archa jav o b lar to ‘g ‘ri

B) Estetika

D )

 Etika

E) Sotsiologiya

350

---

22.  Shaxsni tarbiyalash, ta ’Iim berishga yo‘naltirilgan fan...

A) Pedogogika

B) Sotsiologiya

D) Falsafa

E) Psixologiya

23. Ijtim oiy ish etikasi fanining m etodologik asosi...

A) Barcha javoblar to ‘g ‘ri

B) Etika

D) Axloqshunoslik

E) Estetika

24.  Inso n lam in g   om m aviy  x a tti-h arak a ti  va  ularning 

q o nuniyatlarini  faq at  m uayyan  ijtim oiy  tuzum   doirasidagina 

tadqiq etadigan fan.

A) Sotsiologiya

B) Huquqshunoslik

D) Axloqshunoslik

E) Psixologiya

25.  M a ’naviy  fazilatlarning  inson  hayoti  va  faoliyatidagi 

o‘rni  m asalasi  S h arq   m utafak k irlari  ijodida  o‘ziga  xos  talqin 

etilgan. Qaysi S h a rq   m utafakkiri insonda v a jam iy atd a fazilatni 

ham m a  n arsad an   y uqori  q o 'y ad i  v a  uni  asosan  axloqiy 

k ateg o riy alar bilan bogMaydi?

A) Konfiitsiy

B) Abu N asr Forobiy

D) Ibn Sino

E) A lisher Navoiy

26.  M en-S zi  insonda  ezgulik  nechta  fazilat  o rqali  am alga 

oshishini  ta ’kidlab,  ularning  asosini  bilim  tashkil  qiladi  deb 

hisoblaydi?

A ) 4

B) 5

D) 3

E )2

351

---

27.  A b u   N a s r  F o ro b iy   «Fozil  o d a m la r  s h a h ri»   asa rid n  

s h a h a r  h o k im i  oqil  boMib,  u  ta b ia ta n   nech ta  xislat  -   fazilatni 

o ‘zida b irla s h tirg a n  boMishi z a ru rlig in i ta ’k id la b  o ‘tg a n ?

A)  12

B)  10

D) 8

E) 6

28.  « M a ’naviy  fa z ila tla r  ta b a q a g a   q a r a b ,  y a ’ni  faylasufda 

d o n ish m a n d lik  fazilati, h u n a rm a n d d a   moM adillik, ja n g c h id a  esa 

q a h ra m o n lik   v a   b o tirlik   nam oyon  boMadi»  —  d eg an   fik r 

m uallifini k o ‘rsa tin g .

A) Platon

B) Konfutsiy

D ) Forobiy

E) Suqrot

29.  Ijtim o iy   ish  x o d im la rin in g   m u h im   k asbiy  sifa tla rin i 

o ‘rg a n g an  o lim n i ko‘rsatin g .

A) A.Kalyujniy

B) M eri Richmond

D ) Grem Teylor

E) Jeyn Adam s

30. M a ’naviy fa z ila tla r n im a la r b ilan  bogMiq?

A) Barcha jav o b lar to ‘g ‘ri

B) insonning m a’naviy qiyofasi

D) ijtim oiy hayot

E ) ong v a m unosabatlar

31.  A lish e r  N avoiyning  qaysi  a s a rid a   kom il  in so n g a  xos 

x u su siy atlar,  u la rn in g   s h a rq o n a   fa z ila tla ri  k a b i  s ifa tla r  k e ltirib  

o ‘tilgan?

A) «Nasoyim  ul muhabbat»

B) «Xamsa»

D) «Lison ut-tayr»

E) «M ahbub ul-qulub»

352

---

32.  Islom K arim ov insonga, xususan  ra h b a rg a  xos m a’naviy 

fazilatlar  haqida  Oliy  M ajlis  nechanchi  sessiyasi  yig'ilishida 

nutq so‘z!agan?

A) O liy M ajlis birinchi sessiyasi yig'ilishida

B) O liy M ajlis ikkinchi sessiyasi yig‘ilishida

D) O liy M ajlis uchinchi sessiyasi yig‘ilishida

E) Oliy M ajlis to'rtinchi sessiyasi yig‘ilishida

33.  M a ’naviy  fazilatlar  shaxs  m a ’naviy  dunyosining 

clem enti sifatida q an d ay  yo‘nalishga ega?

A) ichki v a tashqi

B) ochiq va yopiq

D) xususiy

E) kasbiy

34.  Refleksiya — bu

A) fikrlash

B) xayrixohlik

D) hamdardlik

E) T o‘g ‘ri javob yo‘q

%

35.  0 ‘zbekistonda  ijtim oiy  ish  xodim ining  professional  va 

etik kodeksi qachon ishlab chiqilgan?

A) 2008-yilda

B) 2009-yilda

D) 2010-yilda

E) 2 0 1 1-yilda

36.  2004-yil  o k ta b rd a   q ay erd a  Ijtim oiy  Ish   bo'yicha 

M ak tab lar  X alq aro  Assotsiatsiyasi  va  Ijtim oiy  Ish   xodim lari 

X alqaro Federatsiyasining um um iy uchrashuvi o'tkaziigan?

A ) Adelaida

B) Londonda

D) Parijda

E) Vashingtonda

353

---

37  0 ‘zbekistonda  ijtimoiy  ish  instituti  qachondan  boshlah 

shakllanishni boshladi?

A) 90-yillar oxiriga kelib

B) 80-yillar oxiriga kelib

D) 70-yilIar oxiriga kelib

E) To‘g‘ri javob yo‘q

38.

  Inson  huquqlari  Umumjahon  deklaratsiyasi  qachon 

qabul qilingan?

'A )   1948-yil  10-dekabr

B)  1950-yil  10-dekabr

D)  1958-yil  10-dekabr

E)  1960-yil  10-dekabr

39. Bola  huquqlari  to‘g‘risidagi Konventsiya qachon qabul 

qilingan?

A)  1989-yil 20-noyabr

B)  1990-yil 20-noyabr

D)  1992-yil 20-oktabr

E)  1993-yil 20-oktabr

40.  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Bola  huquqlari  to‘g‘risidagi 

Konventsiyasini qachon ratifikatsiya qilgan?

A)  1992-yil 9-dekabr

B)  1992-yil 8-dekabr

D)  1991-yil  1-sentabr

E)  1991-yil 9-dekabr

41.  «Inson  uchun  hayotdagi  birinchi  ustoz  ehtiyoj  va 

tajribadir.  Aynan  shular  insonni  foydali  va  zararli  narsalarni 

farqlash  darajasiga  olib  keladi»  —  degan  fikr  muallifini 

aniqlang.

A) Demokrit

B) Suqrot

D) Forobiy

E) Arastu

354

---

42.  «Axloqning  asosiy  mohiyati -  o‘zgarmas va  abadiy  asl 

fazilat  boMmish  donishmandlik»  -   degan  fikr  muallifini 

aniqlang.

A) Suqrot

B) Demokrit

D) Forobiy

E) Arastu

43. Rossiyada ijtimoiy himoya davlat tizimining qaror topishi...

A)  1701-yilda

B) 1736-yilda

D)  1780-yilda

E)  1791-yilda

44.  «Axloq  -   ma’naviyatning  o‘zagi.  Inson  axloqi 

shunchalik  salom-alik,  xushmuomaladangina  iborat  emas. 

Axloq  bu,  avvalo,  insof  va  adolat  tuyg‘usi,  imon,  halollik 

dcgani» -  degan fikr muallifini aniqlang.

A) Islom Karimov

B) Forobiy

D) Amir Temur

E) Navoiy

45.  «Axloq» atamasi qaysi tildan olingan?

A) arabcha

B) lotincha

D) forscha

E) To‘g‘ri javob yo‘q

46.  «Axloq  -   o‘z  muvozanatini  yo‘qotganning  xulqini 

tartibga keltiradi, mukammallikka yetmagan xulqni mukammal 

qiladi  va  muvozanati  buzilgan  xulqning  muvozanatini  saqlab 

qoladi» -  degan fikr muallifini aniqlang.

A) Abu Nasr Forobiy

B) Ibn Sino

D) Amir Temur

E) Navoiy

355

---

47.»Siyosat» nomli asar muailifi...

A) Arastu

B) Suqrot

D) Demokrit

E) Pifagor

48. Arastuning axloqiy qarashlari, asosan ...ga 

bag‘ishlangan.

A) 0 ‘g‘liga

B) Kambag‘allarga

D) Boylarga

E) To‘g ‘ri javob yo‘q

49.  «Axloq» nomli asar muailifi...

A )Ibn Sino

B) Forobiy

D) Demokrit

E) Pifagor

50.

  «Kimning  odobi  yaxshi  va  axloqi  to‘g‘ri  bo‘lsa,  u  kishi 

maqsadiga yetadi va baxt unga kulib boqadi, chunki yaxshi axloq 

jamiki  yaxshiliklarning  zaminidir»  —  degan  fikr  muallifini 

aniqlang.

A) Yusuf Xos Xojib

B) Forobiy

D) Arastu

E) Mahmud Qoshg‘ariy

51.  Mutaxassisning  kasbiy  faoliyatiga  va  sifatlariga 

jamiyatning  umumlashgan  talablarini  o‘zida  mujassam  etgan 

hujjat...

A) Professiogramma

B) Kodeks

D) Dekloratsiya

E) Konvensiya

356

---

52. «Odam  u yoki  bu  axloqiy amalni  bajarsa  bu  hali  uning 

yaxshi  ekanini anglatmaydi, mana shunday am allar xarakteri- 

ning 

barqaror  belgisiga  aylangandagina  u  haqiqatan  ham 

yaxshi hisoblanadi» -  degan fikr muallifini aniqlang.

A)

 G. Gegel

B) Forobiy

D) Demokrit

E) Pifagor

53.  «Ijtimoiy  ishning  xalqaro  axloqiy  andozalari»  necha 

guruhga ajratilgan?

A) 5 guruh

B) 4 guruh

D) 3 guruh

E) 2 guruh

54.  Inson  xulq-atvorini  va  unga  ko‘rsatiladigan  yordamni 

belgilaydigan  sharoitlar  betakror  ekanini  tushunishga  intilish 

qaysi andozaga tegishli?

A) Axloqiy xulq-atvor andozalari

B) Mijozlar bilan o‘zaro munosabatlar

D) Hamkasblari bilan o‘zaro munosabatlar

E) Kasbga munosabat 

•

55.  Ijtimoiy ish...

A) Barcha javob to‘g ‘ri

B) Amaliy faoliyat

D) 0 ‘quv sohasi

E) Ilmiy yo‘nalish

56. Kompetentlik...

A) Chuqur bilimga egalik

• B) Maxfiylik

D) Sir saqlash

E) 

В  

va V

357

---

57. Konfidensiallik...

A) В va V

B) Maxfiylik

D) Sir saqlash

E) Chuqur bilimga egalik

58. Ijtimoiy is h ... asosiy kriteriyaga tayanadi.

A) Besh

B) Olti

D) To‘rt

E) Uch

59.  «Ijtimoiy  ish  etikasi:  tamoyillar  va  nazariyasi»  nomli 

hujjat qachon qabul qilindi?

A)  1994-yiIda

B)  1995-yilda

D)  1996-yilda

E)  1997-yilda

60. «Ijtimoiy ish etikasi: tamoyillar va nazariyasi» nomli 

hujjat qayerda qabul qilindi?

A) Kolomboda

B)Jenevada

D) Londonda

E) Parijda

61.  0 ‘zgalarga  beg‘araz  g‘amxo‘rlik  qiluvchi  va  odamlar 

baxt-saodati  yoMida  o‘zini  qurbon  qilishdan  voz  kechmaydigan 

shaxs.

A) Altruist

B) Gumanist

D) Egoist

E) To‘g‘ri javob yo‘q

62. Amoralizm...

A) Axloqsizlik

B) Ezgulik

358

---

D ) In so n p a rv a rlik

E ) T o ‘g ‘ri ja v o b  y o ‘q

63. Insoniylik, insonparvarlik, inson haqida g‘amxo‘rlik...

A ) G u m a n iz m

B ) A ltru iz m

D ) E g o iz m

E ) T o ‘g ‘ri ja v o b  y o ‘q

64.  Voqelikdagi  muayyan  hodisalarning  umuminsoniy, 

ijtimoiy-axloqiy,  madaniy-ma’naviy  ahamiyatini  ko‘rsatish 

uchun qo‘Ilaniladigan falsafiy tushuncha...

A ) Q a d riy a t

B ) Q o b iliy a t

D ) M a d a n iy a t

E )  M u lo q o t

65. Insonning individual salohiyati, imkoniyatlari, shaxsning 

psixologik va fiziologik tuzilishining xususiyati...

A ) Q o b iliy a t

B ) Q a d riy a t

D ) M a d a n iy a t

E )  M u lo q o t

359

---

IJT IM O IY  IS H  E T IK A SI D A R SL IG I B O ‘Y ICH A 

A TA M A LA RN IN G  Q ISQ A C H A  L U G ‘A TI

A ltru izm   (egoizm ning  aksi)  —  odam larga  ongli  v a  ixtiyoriy 

xizm at  qilish,  boshqalarga  yordam  berishni  istamoq,  m uhabbat, 

sodiqlik,  vafodorlik  ramzi  asosida  ularning  baxtiga  ko‘maklashish. 

Bu  ibora  O.Kont  tomonidan  egoizm ga  qaram a-qarshi  m a'noda 

kiritilgan.  Altruizm  ijtim oiy  ishdagi  asosiy  tam oyillardan  biri 

hisoblanadi.  A ltruizm ga  xos  boMgan  qobiliyat  ijtimoiy-madaniy 

soha ishchilarining muhim sifatlaridandir.

Altruizm  shaxsning  o‘z-o‘zini  baholash,  «yagona  bir  o ‘zim» 

deyish  qoidasidan  voz  kechishini  anglatadi.  A ltruizm   axloqiylikni 

tashqaridan  baholash  orqali  ta ’minlanadi,  shuning  uchun  altruizm 

insonni  o 'z   faoliyatiga  vijdon  bilan  qarash,  xolisona  baholashga 

m ajbur etadi.

A ltruizm   yaxshi  fazilat  sifatida  buddizm  va  xristianlik 

etikasida  tavsiflangan.  Altruizm  tushunchasi  keyinchalik  XVIII  asr 

ingliz  etikasida  (A.Shefsberi,  F.  Xatcheson,  A.  Sm it)  va  boshqa 

fransuz m a’rifatparvarlari g'oyalarida rivoj topgan.

O 'z  qadriga  etish,  boshqalam ing  qayg'usini  yengillashtirishga 

qaratilgan  g 'o y alar  Shopengauer  tom onidan  ham  rivojlantirildi. 

A.Nitsshe  tom onidan  inkor  qilingan  gum anizm   etikasi  altruistik 

ko'rsatm alarni o 'z  ichiga oladi.

A ltru is t  -   o 'zg alarg a  b eg'araz  g 'a m x o 'rlik   qiluvchi  va 

odam lar  baxt-saodati 

yoMida  o 'z in i 

qurbon  qilishdan 

voz 

kechmaydigan  shaxs.  Shuni  ham  nazarda  tutish  kerakki,  o 'z in i 

yomon  ko'radigan,  o 'z   qadr-qimm atini  anglam aydigan  shaxsdan 

altruist etishib chiqm aydi. Altruist o 'z in i e r bilsa;  boshqani  sher deb 

hisoblaydigan  m ard,  kam tar  va  o 'z g alar  baxt-saodati,  faravonligi, 

erki, ozodligida o 'z  ideallarini k o 'ra boshladigan, olijanob shaxsdir.

Javonm ardlar  oddiy  hunarmandlar,  ziyolilar  vakillari  bo'lib, 

ular m uayyan jam oaga  uyushadilar.  U larning  ustoz  (pir)  lari  b o 'lar 

edi.  U toz oldida  m ardlik  belbog'ini  bog'lagan  v a unga chin yigitlik

360

---

so 'zin i  bergan  odam  o ‘z   ahdiga  sodiq  qolar,  hayotini  jam o a 

m anfaatiga,  do‘stu  yorlariga bag‘ishlardi. Javonm ardlar bir-birlarini 

aka-uka,  birodar,  qiyomatli  do‘st  deb  bilardilar.  U lar  molu  dunyo 

deb o ‘z  vijdonlarini aslo sotmas, shunday qilganlarga qarshi astoydil 

kurashardilar.  Ayni  chog‘d a javonm ardlar vatanni  tashqi  dushman- 

lardan  himoya  qilishar,  mustamlakachilarni  yurtlaridan  haydab 

chiqarishda qahramonlik namunasini ko‘rsatishardi.

0 ‘zbeklarda  mehmonnavozlik,  do‘st-birodarlarga  sodiqlik, 

qarindosh-urug‘ini  qadrlash,  qiyin  ahvolga  tushganlarga  yordam 

qo‘lini  cho‘zish,  muruvvat  va  saxovatpeshalik  javonm ardlik 

ta ’sirida  tarixan  qaror  topgan,  desak  xato  boMmaydi.  Demak, 

altruizm ning  sharqona  ko‘rinishi  boMgan  javonm ardlik  g ‘arbiy 

shakllar mazmunini yanada boyitadi.

A m oralizm   (axloqsizlik) -   1)  ijtimoiy-tarixiy hodisa,  insonlar 

xulqida  um um iy  qabul  qilingan  axloq  me’yorlarini  rad  etishda 

namoyon  boMadi;  2)  inson  hulqidagi,  shuningdek  odamlarning 

m a’lum  guruhlari  tomonidan  yoki  siyosiy  partiyalar  tomonidan 

oMkaziladigan  siyosatda  axloqning  umuminsoniy  m e’yorlariga 

nigilistik  m unosabatlam ing  to‘g ‘riligini  asoslovchi  am aliy  yoki 

g ‘oyaviy  yo‘nalish  3)  insonning  salbiy  sifatlarining,  uning  hayot 

tarzi  va  salbiy  qilmishlarining  tavsifi  (bo‘xton,  yolg‘on,  sotqinlik, 

xiyonat, 

bardamlik 

va 

h.k.). 

B a’zi  jabhalarda 

amoralizm 

chetlashuvchi xulq kabi tushunchalar bilan aloqada boMadi.

A nom iya  -   jam iyatning  qadriyatli-m e’yoriy  tizimidagi  turli 

xatolar; jam iyatning  holati,  unda jam iyatning  m a’lum  qismi  ulami 

majburlovchi  m e’yorlarining  mavjudligini  bilib  ularga  salbiy  yoki 

befarq 

qarash. 

«Anomiya» 

tushunchasi 

fransuz 

sotsiologi 

E.Dyurkgeym  tomonidan  kiritilgan,  keyin  am erikalik  sotsiolog 

R.M erton tomonidan qayta takomillashtiriIgan. R.M erton anomiyani 

rad etuvchi xulq asosi kabi oMganib, u qonuniy yoM bilan individual 

m aqsadlarga erisholmaslikni  e ’tiro f etgan.  Hozirgi  vaqtda anomiya 

inqiroz  vaziyatlam i,  oMish  davrda  ijtimoiy  holatlami  o ‘rganishda,

361

---

huquq  y a  axloq  sotsiologiyasida,  ijtim oiy  ish  sohasida  — deviantli 

xulq muammolarini tekshirish va hal qilishda qoMlaniladi.

A p a rtc id  (irq iy  ay irm a c h ilik ) -  irqiy diskrim inatsiyaning eng 

oxirgi  shakli.  A holining  biror-bir  guruhining  siyosiy,  ijtimoiy- 

iqtisodiy,  fuqarolik  huquqlaridan  mahrum  qilish  yoki  chetlatishni 

anglatadi.  (Rezervatsiyaga  qarang).  Aparteidga  genotsidning  b a’zi 

jabhalari kiradi. Hozirgi xalqaro huquq aparteidni insoniyatga qarshi 

jinoyat  deb  hisoblaydi.  1973-yilda  BM T  aparteidni  yo‘q  qilish  va 

uning uchun jazolash haqidagi Xalqaro konventsiyani qabul qilgan.

A skctizm   -  hissiy  qoniqishdagi  tiyilish  shakli,  tabiiy  istak  va 

ehtiyojlam i  ongli  so‘ndirish,  yerdagi  hayotning  moddiy  boyliklari 

va  quvonchlariga  to ‘la  e ’tiborsizlik.  A xoqiy  printsip  kabi  zavqli 

hayotning  oliy  boyligi  va  m aqsadiga  ko‘taruvchi  lazzatlanishga 

qarshi  turadi.  Asketizm ning  ikkita  asosiy  turi  mavjud,  y a ’ni  turli 

tarixiy davrlarda o ‘ziga xos shaklni qabul qiluvchi diniy va axloqiy 

printsiplar. 

Diniy  asketizm 

ko‘pincha  odam ovilik,  tanholik, 

nikohsizlik, o ‘z-o‘zini  turllcha qiynashda namoyon  boMadi. Axloqiy 

asketizm   m ulkiy  tengsizlik,  hukm dor  sinflam ing  boyligiga  qarshi 

chiqish  shakliga  asketizm ni,  ham  gedoizmni  yengishdan,  hayotni 

sezish,  borliq  quvonchlariga  erishish,  inson  m ohiyatining  barcha 

boyliklarini am alga oshirishdan  iborat.

A ffekt  -   (lotincha  -   affectus  -   ruhiy  hayajon)  kayfiyat  va 

ehtirosdan farqli oMaroq,  insonning kuchli, shiddat bilan kechadigan 

v a  nisbatan  qisqa  m uddatda  oMib  ketadigan  hissiy  holat,  kuchli 

ifodalangan  em otsional  reaksiya,  u  erkin-harakatlanuvchi  sohada 

(to‘xtab  qolish  yoki  qayta  qo‘z g ‘atish,  harakat  koordinatsiyasining 

buzilishi),  ham  vegetativ  reaksiya  sohasidagi  (tom ir urushi  va  nafas 

olishning  o ‘zgarishi,  qon  tom irlarining  spazmi  va  boshqalar) 

buzilishi  bilan  kuzatiladi.  A ffekt  oliy  nerv  jarayonlarining  o ‘z 

vaqtida  kechishini  buzishi  m um kin.  Shu  sababli  o ‘z   vaqtida  affekt 

va  patologik  affekt  holatlari  m avjud.  Patologik  affekt  o 'z  

harakatlarini  am periya  bilan  nazorat  qilish  qobiliyatini  y o ‘qotish 

bilan  belgilanadi  (maMum  davrdagi  voqea  va  kechinm alar  haqida

362

---

eslolmaslik).  Potologik  g 'azab   affcktida  inson  qotillikni  ham  sodir 

etishi  mumkin,  umidsizlik,  tushkiniik  patologik  affektida  inson  o 'z  

joniga  qasd  qilishi  ham  mumkin.  Patologik affekt ruhiy  nosogMom 

shaxsda  yuzaga  keladi.  A ffekt  holatida  sodir  boMgan jinoyat jinoiy 

huquqda  yengil  holatlarda  sodir  boMgan  deb  qaraladi.  Ijtimoiy  ish 

am aliyotida affekt holati  ruhiy nosogMom  m ijozlar bilan  muloqotda 

hisobga olinishi kerak.

A dab  qoidalari  (etiket)  -   1)  keng  m a’noda  -   biror-bir 

jam iyatda  qabul  qilingan  hulq,  odob  qoidalari  majmuyi;  2)  tor 

m a’noda  -   saroyda,  diplomatik  doiralarda  qabul  qilingan  tarbiya 

qoidalari  to'plam i.  Adab qoidalari  ijtimoiy m e’yorlar sifatida doimo 

odat  tusiga  kirib  boradi.  Biroq  axloq  m e’yorlari  kabi  muhim 

ahamiyatga  ega  emas.  A gar  axloq  me’yorlari  xulqning  ichki 

mazmunini  aks  ettirsa,  adab  qoidalari  esa  uning  tashqi  ko'rinishiga 

tegishli.

A ntisotsial  shaxs  -   m as’uliyatsiz  shaxs,  o 'z   faoliyati  bilan 

boshqalarga  zarar  yetkazuvchi,  atrofdagilar  va  jam o at  institutlari 

bilan  tez-tez  tortishish,  o 'z   aybini  sezmaydigan,  boshqalami 

ayblovchi va xatolarini tan olm aydigan kishi.

A xloq  -   (lotincha.  «moralis»  -   qoidaga,  xulq-atvorga,  urf- 

odatga  taalluqli,  axloqli)  kishilar  orasidagi  munosabatlarni  tartibga 

solishning  o'ziga  xos  usuli,  u  yoki  bu jam iyatda  qabul  qilingan  va 

rioya  qilinishi  lozim  boMgan  tartib,  odob,  o 'zaro   m unosabat hamda 

m uloqotning 

qonun-qoidalari, 

mezonlari 

yigMndisi; 

odamlar 

hulqining jam iyat hayotida amal  qilinishi  lozim  boMgan  me’yorlari, 

qoidalari,  tamoyillari.  Shuningdek,  insoniy  hulq,  odamlarning  bir- 

biriga  va  jam oatchilikka  boMgan  munosabati  nuqtayi  nazaridan 

qaraladigan  hissiyoti,  mulohazalari.  Axloq  o 'z   ichiga  ham  amaliy, 

ham  mafkuraviy  tamoillarni  oladi.  Huquqdan  farqli  ravishda  axloq 

duvlat  tomonidan  majburlashga  tayanmaydi.  U  ijtimoiy  fikr  bilan 

qoMlab-quvvatlanadi  v a  odatda  ishonch  bilan  amal  qilinadi.  Inson 

jumiyatining  rivojlanishi  bilan  axloq  muntazam  ravishda  tako-

363

---

millashib  boradi.  Axloq  turli  davrlarda  sinflar,  guruhlar,  tabaqalar 

m anfaatini aks ettirib kelgan.

A xloq  hulq,  axloqiy  ong,  axloqiy  m unosabat  qoidalari  kabi 

ijtimoiy  ishchilam ing  m ijozlar  bilan  o ‘zaro  faoliyatida  muhim  rol 

o ‘ynaydi.

A n ’a n a  — (lotincha tradition — uzatish) — madaniy tajribaning  u 

yoki  bu  unsurlarini  saqlaydigan,  avloddan-avlodga  o ‘tadigan, 

m a’naviy  qadriyatlarga  asoslangan,  ijtimoiy jarayonlam ing  tarixiy- 

genetik  (nasliy)  uzviyligini  ta’m inlaydigan  universal  shakl.  Uzoq 

vaqt  davom ida  m a’lum  jam iyat,  ijtim oiy  va  boshqa  guruhlarda 

avloddan-avlodga  o ‘tadigan  va  saqlanadigan  ijtimoiy  va  madaniy 

m eros elem entlari. A n’ana xalqlarni  o ‘tm ishdan to hozirgi  kungacha 

saqlanib  kelayotgan  ijtimoiy  qoidalar,  xulq  m e’yorlari,  qadriyatlar, 

g ‘oyalar. urf-odatlar, marosimlardir.

A n ’analar  o ‘z   m azmun-mohiyati  bilan  zam on  ruhiga  qanchalik 

m os  tushib,  ham ohang  boMsa,  jam iy at  taraqqiyotini  shunchalik 

osonlashtiradi,  jadallashtiradi  va  aksincha,  y a’ni  unga  to ‘g ‘ri 

kelmasa,  ijtim oiy  taraqqiyotga  g ‘ov  boMishi  mumkin.  Jam iyatda 

an ’ana  o ‘ziga  xos  vazifalam i  bajaradi:  kishiiarni  m a’rifatli  qilish, 

ulam i  tarbiyalash,  odam larga  estetik  zavq-shavq  berish,  ulami 

o 'zaro   yaqinlashtirish,  axborot  bilan  ta ’m inlash  va  hokazo. 

A n’analar  har  bir  xalqning  hayot  tajribasi,  bilimlari,  aql-zakovati, 

zehnu  idroki,  donishmandligi,  ruhiyati,  ichki  kechinmalari,  mehnat 

ko‘nikm alarida  o 'z   ifodasini  topadi.  A n ’analar  m a’lum  m a’noda 

vorisiylik  ahamiyatini  ham  kasb  etadi.  chunki  tarix  sahnasiga  endi 

kirib  kelayotgan  yosh  avlod  oldingi  avlod  qoldirayotgan  m a’naviy 

boylikka  vorislik  qiladi,  ayni  vaqtda  uni  rivojlantiradi  ham da 

kelgusi  avlodlarga  m eros  qilib  qoldiradi.  Shunday  qilib,  avloddan 

avlodlarga  o ‘zaro  bogMovchi  «ko‘prik»  vazifasini  bajaradi.  A n ’ana 

m illatning  tabiiy-tarixiy  rivoji,  ijtim oiy  turm ushi,  yashash  tarzi, 

oMmishi,  urf-odati,  diniy qadriyatlari,  tili  v a  boshqalar bilan  o ‘zaro 

uzviy  bogMangan.  U lar  xilma-xil  shakllarda  bir-biri  bilan  uzviy 

aloqadorlikda  namoyon  boMadi,  o ‘ziga  xos  tizim ni  tashkil  etadi.

364

---

A n’ana  ta ’sirida  tabiiy-tarixiy  birlikni  ta ’minlovchi  qadriyatlar  -  

qon-qarindoshlik,  madaniy-ma’naviy  meros,  ona  yurt  tuyg‘usi  va 

boshqalar nisbatan barqaror boMadi.

A n’anani  ijtimoiy  ish  soha  vakillari  ijtimoiy  etnik  guruhli 

jamiyat mijozlari bilan ishlashda hisobga olishlari kerak.

Bag‘rik en g lik   -   o ‘zga  turmush  tarziga,  xulqi,  urf-odatlari, 

hissiyotlari, fikri, g ‘oyasi, e ’tiqodiga chidamlilik.

Jumladan,  ijtimoiy ishchilarga ularning m ijozlar bilan, ishlashda 

kerakdir.

B o la la r  —  o 'z ig a  xos  ehtiyoj  va  manfaatlarga,  ijtimoiy- 

psixologik  xususiyatlarga  ega  18  yoshgacha  boMgan  aholining 

ijtimoiy-demografik guruhi.

B olalik   -   insonning  hayotiy  davri  bosqichi.  Unda  organizm 

shakllanadi,  muhim  funksiyalari  rivojlanadi,  individning  faol 

ijtimoiylashuv  sodir  boMadi  (ya’ni  jam iyatning  sogMom  va  toMa 

huquqli  a ’zosining  shaklianishiga  imkon  beruvchi  ijtimoiy  faoliyat 

turlari  o'zlashtiriladi,  bilimlar,  qadriyatlarning  m a’lum  tizimi 

o ‘rganiladi).

B ixeviorizm   -   (inglizcha  -   behaviour  —  xulq-odat,  xatti- 

harakat)  -   X IX   asr  oxiri,  XX  asr  boshlarida  psixologiyada  paydo 

boMgan  muhim  yo‘nalish.  Bixevirorizm  asoschisi  E.Torndayk 

hisoblanadi.  Bixeviorizm  dasturi  va  termini 

birinchi  marotaba 

J.B.Uotson (1913) tomonidan tak lif etildi. Bixeviorizm  ilmiy asoslar 

shaklianishiga  ta ’sir  ko‘rsatadi.  Bixeviorizm  zam inida  inson 

xulqining  tashqi  muhitda  harakatlantiruvchi  verbal  va  emotsional 

ta’sirlar  majmuasini  tushunilishi  yotadi.  Bixeviorizmning  uchun 

manbayi sifatida pozitivizm  falsafiy tamoyillari anglashiladi, chunki 

fanning  vazifasini  bevosita  kuzatuvni  tahlil  etish  va  bayon  etish 

tashkii etadi deb hisoblaydi.

V aleologiya  —  sogMom  turmush  tarzi,  inson  organizmining 

(iHmoniy  imkoniyatlari,  insonning  atrof-m uhit  bilan  o ‘zaro  muno- 

niliiili  haqida,  salomatlikka  x a v f  soluvchi  texnologik  om illam ing 

la'slrl,  aholining  sanitariya  va  gigiyena  me’yoriy  talablariga  amal

365

---

qilish,  salom atlikni  tiklash  usullarini  o ‘rgatish  shakllari  haqidagi 

ta’limdir.

V asiy lik   —  1)  yaqinlari  va  qarindoshlarning  qaram og‘idan 

tnahrum  b o ‘lgan  layoqatsiz fuqarolarning shaxsiy,  m ulkiy huquq va 

m anfaatlarini  m uhofaza qilish shakli;  2) g ‘am xo‘rlik, otalikka olish. 

Vasiylik sud tom onidan belgilanadi.

V asiy lik  — ijtim oiy  ishning asosiy yo‘nalishlaridan  biri; fuqaro­

larning  m ulkiy  huquqi  va  manfaatlarini  v a  shaxsni  him oyalashning 

huquqiy shakli.

Vasiylik:  a )  ota-onasiz  qolgan  15-18  yoshdagi  voyaga  yetma- 

ganlar  ustidan;  b)  o ‘z   huquq  va  m ajburiyatlarini  m ustaqil  am alga 

oshirolm aydigan, 

salomatligi  y o ‘q  voyaga  etganlar  ustidan;

d)  ichkilikbozlik  yoki  giyohvandlik  natijasida  sud  tomonidan 

m ehnatdan  m ahrum   qilingan  shaxslar  ustidan  belgilanadi.  Vasiy- 

likning  turli  shakllari  ichida -   internat  uylar,  ota-ona  qaram og‘idan 

ayrilgan  bolalarga  yordam  ko'rsatish  m arkazlari,  boshqa  oilalarga 

bolalam i joylashtirish va boshq.

V ijd o n   —  axloqiy  ong  tushunchasi,  o ‘zining  ijtim oiy  xulqi 

uchun axloqiy javobgarlik.

Ko‘pincha  ijtim oiy  ishchilar  o ‘z   faoliyatida  yom on  xulqli 

m ijozlarining vijdonini «uyg‘otish»ga harakat qilishadi.

G edonizm   -   (yunon  tilida  gedoni  —  huzur-halovat).  Etika 

nazariyasidagi  axloqiy  talablarini  asoslash  tam oyili  boMib,  unga 

ko‘ra,  huzur-halovat  keltiruvchi  va  azob-uqubatdan  qutqazuvchi 

narsa yaxshilik deb, azob-uqubat keltiruvchi narsa esa yom onlik deb 

e ’tiro f etiladi.

G u m an izm   -   (lotincha  -   «Humanitas»  -   insoniylik,  inson­

parvarlik,  inson  haqida g ‘am xo‘rlik) -   insonni  him oya  qilish,  uning 

huquqlariga  kafillik  berishni  maqsad  qilib  olgan  ta ’limot.  Ushbu 

m a’noda  gum anizm   tushunchasi  Sharq  m utafakkirlarining  ijodida 

ham  o ‘z   aksini  topgan.  Gumanizm  zam onaviy jam iy at  v a  davlatni 

tashkil  qilishning  tamal  toshlaridan  biri  ekanligi  um um insoniy 

tam oyilga  aylandi.  Hozirgi  davrda  BM T,  YUNESKO.  EXHT  kabi

---

nufuzli  xalqaro tashkilotlar o ‘z   faoliyatlarida gum anizm  tam oyiliga 

tayanadilar  va  har  bir  xalqaro  m uam m oni  hal  qilishda  gumanizm 

talablariga  rioya  qilishni  zaruriy  shart  deb  biladilar:  1)  keng 

m a’noda,  inson qadr-qimmatini uning erkinligi, baxt,  qobiliyatlarini 

rivojlantirish  va  ko‘rsatishga  boMgan  huquqini  tan  olishda 

asoslangan  dunyoqarashlarining tarixiy o ‘zgaruvchi tizimidir.  Inson 

baxti  ijtimoiy  institutlami  baholash  omili,  birlik,  adolat,  insoniylik 

printsiplari -  odamlar o ‘rtasidagi m unosabatlar m e’yori hisoblanadi;

2)  tor  m a’noda  -   U yg'onish  davrining  madaniy  harakatlanish. 

Ijtimoiy ishning muhim printsiplaridan biri.

Ijtim o iy   m oslashuv  -   individ,  qatlam,  guruhning  o'zgaruv- 

chan  yoki 

o ‘zgargan  hayotning  ijtimoiy  sharoitlariga  faol 

moslashtirish  jarayoni  va  natijasi.  Ijtimoiy  moslashuvda  ikki  xil 

shakl  mavjud:  a)  faol,  y a ’ni  subyekt  muhitga  uni  o'zgartirish 

maqsadida  ta ’sir  etishga  intilsa  (masalan,  u  o ‘zlashtirish  kerak 

boMgan  qadriyatlam ing,  o 'zaro   ta ’sir  etish  va  faoliyat  shaklining 

o'zgarishi);  b)  passiv,  y a’ni  subyekt  o 'sh a   ta ’sir  va  o'zgarishdagi 

jarayonga 

intilmasa. 

Ijtimoiy 

moslashuvning 

muvaffaqiyatli 

ko'rsatkichi  bo'lib  m azkur  muhitda  individning  yuqori  ijtimoiy 

mavqeyi,  bu m uhit hamda uning eng muhim elementlari  bilan ruhiy 

qoniqishi  hisoblanadi  (asosan,  ish bilan,  uning sharoit v a mazmuni, 

mukofatlash,  tashkilot  bilan  qoniqqanligi).  Ijtimoiy  moslashishning 

past  ko'rsatkichlari  bo'lib  subyektni  boshqa  ijtimoiy  muhitga 

ko'chirish  (kadrlam ing  tez-tez  alm ashish,  migratsiya,  ajrimlar) 

hisoblanadi.  Ijtimoiy  moslashuvning  muvaffaqiyatliligi  m uhit  va 

subyektning  tavsifiga  bog'liqdir.  Bunda  ijtimoiy  moslashuv  inson 

turmushining  biologik,  psixologik,  sotsial  sohalarini  qamrab  oladi. 

Ijtimoiy  moslashuv  tushunchasining  umumiy  maqomi  aniq  ilmiy 

sohalar  uchun  invariant  bo'lgani  bois  unga ju d a  keng  ta’r if  berish 

/.arurati  sezilmoqda.  Ijtimoiy  m oslashuv  tashqi  v a  ichki  muhit 

In’sirini  in’ikos  etuvchi  tizim lam ing  alohida  turi  bo'lib,  ular  bilan 

dlnamik  muvozanat  o'rnatuvchi  tendentsyaga  qaratilgan.  Bu

367

---

я 

m uvozanat  tizim lam i,  ularning tashqi  m uhit  bilan  va o ‘sha tizimlar 

rivojida, u y g ‘un m unosabatini ta ’minlaydi.

Inson  h u q u q lari  u m u m jah on  deklaratsiyasi  —  1948-yil 

10-  dekabrda  BMT  ning  Bosh  A ssam bleyasida  qabul  v a 

e ’lon 

qilingan.  Bu  masalani  bajarishga,  irqi,  jin si,  tili,  dini,  siyosiy  va 

boshqa e ’tiqodi,  milliy yoki  ijtimoiy kelib chiqishi,  mulkiy, tabaqali 

yoki  boshqa  holatidan  q at’iy  nazar  barcha uchun  asosiy  ozodlik  va 

inson huquqlariga boMgan hurmatni oshirish.

Bunday 

huquqlar 

sifatida 

Inson 

huquqlari 

umumjahon 

deklaratsiyasi  quyidagilam i  shakllantirdi:  yashash  huquqi,  ozodlik 

va  shaxsiy  daxlsizlik;  qullikdan  va  erksizlik  holatidan  ozodlik; 

qiynoqdan  yoki  shafqatsiz,  sha’nini  pasaytiruvchi  muom ala  yoki 

jazolashdan  ozodlik;  ixtiyoriy  qam oqqa  olish,  tutib  olish  yoki 

surgundan ozod  qilish;  mustaqil  va  xolis  sud  tom onidan  adolatli  va 

oshkora  ishni  ko‘rib  chiqish  huquqi;  shaxsiy  v a  oilaviy  hayotga 

ixtiyoriy  aralashishdan,  uy-joy  va  korrespondensiyaning  dahlsiz- 

ligiga ixtiyoriy tajovuzdan ozodlik; ko‘chish; yashash joyini tanlash 

erkinligi;  fuqarolikka  huquq;  nikohdan oMish v a oila qurish huquqi; 

m ulkka ega boMish  huquqi;  fikrlash,  vijdon v a din erkinligi; e ’tiqod 

va  uni  ifodalash  huquqini;  tinchlik  yigMnlari  va  assotsiatsiyalar 

erkinligi  huquqi;  davlatni  boshqarishda  ishtirok  etish  va  davlat 

xizm atiga teng kirishish huquqi.

Inson 

huquqlari 

umumjahon 

deklaratsiyasi, 

shuningdek, 

ijtim oiy  ta ’m inot  huquqi,  m ehnat,  dam  olish  va  bo‘sh  vaqt  huquqiy 

turm ush  darajasi  huquqi,  ta’lim  olish  huquqi, jam iyatning  madaniy 

hayotida  ishtirok  etish  huquqi  kabi  iqtisodiy,  ijtim oiy,  madaniy 

huquqlar ham  bayon  qilingan.

Shu  bilan  birga  Inson  huquqlari  um um jahon  deklaratsiyasida 

har bir odam ning jam iyat oldidagi  m ajburiyati,  boshqa odam larning 

huquq  va  erkinliklarini,  dem okratik jam iy at  printsiplarini  tan  olish 

va hurm at qilish burchlari kiritilgan.

368

---

Inson  huquqiari  umumjahon  deklaratsiyasi  printsiplari  asosida 

BM T  bir  qator  hujjatlami  qabul  qildi,  bu  uni  imzolagan  davlatlar 

uchun majburiy xususiyat ega edi.

Inson  huquqiari  umumjahon  deklaratsiyasi  v a  uning  asosida 

qabul  qilingan  hujjatlar  ijtimoiy  siyosatni  yanada  sam arali  amalga 

oshirish,  odam lam i  ijtimoiy  himoyalash  vazifasini  yechishga  qo‘- 

maklashuvchi muhim yuridik, siyosiy v a axloqiy om il hisoblanadi.

In te rio riz a tsiy a   -   sotsial  m e’yor  va  qadriyatlam ing  individ 

ichki dunyosiga kirishish jarayonidir.

Ijtim o iy   ish c h ila r  assotsiatsiyasi  (R ossiya)  -   ijtimoiy  ish 

sohasida  m utaxassislam i  birlashtirish.  Rossiyada  ijtim oiy  ishchilar 

assotsiatsiyasi  bir nechta:  ijtimoiy  xizmat  ishchilarining  mintaqaviy 

assotsiatsiyasi  (1991-yil  tuzilgan);  ijtimoiy  ishchilar Assotsiatsiyasi 

(1992);  ijtim oiy  pedagoglar  va  ijtimoiy  xodim lar  Assotsiatsiyasi 

(1990);  ijtim oiy  ish  maktablari  va  oliy o ‘quv yurtlari jam oalarining 

Assotsiatsiyasi  (1993);  ular  ijtimoiy  xodim larining  Xalqaro 

federatsiyasi  faoliyatida  va  boshqa  xalqaro  tashkilotlarda  ishtirok 

etadilar,  turli  davlatlam ing  milliy  assotsiatsiyalari  bilan  hamkorlik 

qiladilar.

Ijtim o iy   gerontologiya  -   keksa  odam larning  hayot  tarzini 

sotsiologik  o ‘rganish,  ularning  nafaqaga  chiqishi  tufayli  yangi 

sharoitga  moslashish  usullarini,  ularning  ijtimoiy  mavqeyi,  obro‘si, 

moddiy,  oilaviy  ahvolidagi, 

ijtimoiy  rolidagi  o'zgarishlarga 

m oslashishni o ‘rganuvchi soha.

Ijtim o iy   o ‘z a ro  t a ’s ir — ijtimoiy  faoliyat yordam ida turli  soha, 

hodisa  v a  jarayonlam ing,  shaxs  yoki  jam iyatning  o ‘zaro  ta ’siri. 

Tashqi  va  ichki  o ‘zaro ta ’sir  boMadi.  A gar ijtimoiy  ishni  tizim   kabi 

o'rganilsa,  uning  tarkibiy  elementlari  o ‘rtasidagi  o ‘zaro  ta’sir  ichki 

hisoblanadi,  uning  boshqa  tizim lar  bilan  o ‘zaro  ta ’siri  -   tashqi 

boMadi.

Ijtim oiy  g u ru h   -   aniq  o ‘rinni  egallovchi  va  ijtimoiy  ishlab 

chlqurishda  o ‘ziga  tegishli  boMgan  rolni  bajaruvchi  odamlarning 

mustnhkam  guruhi.  Bu sinflar,  intellegensiya, xizm atchilar, aqliy va

369

---

jism oniy  m ehnat odam lari,  shahar va qishloq aholisi. Ijtimoiy guruh 

o ‘rtasidagi  farq avvalam bor iqtisodiyot, siyosat, maorif, daromadlar, 

turmush sharoiti sohalarida o ‘z  o ‘rniga ega.

Ijtim o iy  d a v la t — keng ijtimoiy asosga tayanuvchi  va aholining 

turm ush  darajasini  oshirish  yoki  barqaror  ta ’minlashga,  fuqaro­

larning  huquq  v a  erkinliklarini  himoyalash  va  am alga  oshirishga, 

ta ’lim  va  ijtim oiy  him oyaning  zam onaviy  tizimini  yaratishga, 

aholining  kam  ta ’minlangan  qatlamini  qo‘llab-quvatlashga,  ijtimoiy 

nizolam i  b artaraf  etish  va  uni  m uvaffaqiyatli  hal  qilishga  va 

boshqalarga  qaratilgan  faol  va  kuchli  ijtimoiy  siyosatni  olib 

boruvchi dem okratik davlat.  Ushbu atam a birinchi m arta Germaniya 

Federativ  R espublikasining  birinchi  Konstitutsiyasida  ishlatilgan. 

Ijtim oiy  davlat  tushunchasi  «um um iy  faravonlik  davlati»  tushun- 

chasining sinonimi sifatida ifodalaniladi.

Ijtim o iy   k a fo la tla r  -   hozirgi  ham jam iyatda,  alohida  davlatda 

inson  huquqlarining  am alga  oshishini  ta ’minlovchi  m oddiy  va 

m a’naviy  vositalar,  yuridik  aktlardir.  Ijtim oiy  kafolatlar  avva­

lambor,  insonning  yashash,  shaxsiy  xavfsizlik,  m ulkka  va  uning 

qonun  tom onidan  him oyalanganligi,  erkin  fikrlash,  vijdon  erkinligi 

huquqiga asoslanadi.

B ozor  m unosabatlarining  shakllanishi 

sharoitida 

ijtimoiy 

kafolatlar  aholining  barcha  toifasi  uchun  ijtimoiy-kafolatlangan 

minimumni  asoslash yo‘nalishida, fuqarolarning alohida guruhlariga 

im koniyat  va  imtiyozlarni  asoslash  yo‘nalishida  o'zgarishlam i 

boshdan kechirm oqda.

I r o d a   -   insonning  ongli  qo'yilgan  m aqsadlarga  erishishda 

qiyinchiliklar,  ziddiyatlar v a nizolam i  faol  engishda  ifodalashuvchi 

faoliyat  va  xulqni  mustaqil  boshqarish  qobiliyati.  Iroda  insonning 

individuallagini  ifodalaydi,  o ‘zini  tasdiqlash,  o ‘zini  ifodalashga 

xizm at  qiladi.  Iroda  shaxsning  hayotida  bir  qator  vazifalam i 

bajaradi:  shaxsni  m aqsadga  m aqsadga  qaratilgan  harakati  v a  qil- 

m ishlam i  sodir etganda  ruhiy va jism oniy  qiyinchilik  va to ‘siqlam i 

yengishda  ongli  m unosabat;  muhim,  lekin  qiyin  erishiladigan

370

---

maqsadlarga  erishishda  namoyon  bo'ladigan  noinsoniy  xulqni 

barqarorlashtirish; shaxsning faolligini ta ’minlash.

Iroda  shaxsning maqsadga  intilishi, q at’iyatliligi,  sabrlilik kabi 

xususiyatlarda namoyon boMadi.

Irodaning ko‘rsatilgan funksiyalari va xususiyatlari  ijtimoiy ish 

xizm at xodimlari faoliyatida nafaqat ijtimoiy muammolarni bevosita 

hal  qilishda,  balki  mijozlarni  qiyinchilik  va  ziddiyatli  holatni 

yengishga, 

murakkab  hayot  vaziyatlaridan  mustaqil 

chiqish 

yoMIarini topishda ju d a muhimdir.

Ijtim o iy   h a r a k a t —  insonning  ongli  harakati,  uning  ehtiyojlari 

asosida  kelib  chiqadi,  u  boshqa  odamning,  boshqa  odamlarning 

harakatlari  bilan  bogMiq,  ularning  hulqiga  qaratilgan,  ularga  ta’sir 

etadi  va  o 'z   navbatida  boshqalar  xulqining  ta’sirini  boshidan 

o'tkazadi.  Ijtimoiy  harakat  haqidagi  ta ’limga  M .V eber  katta  hissa 

qo'shdi.  U  zamonaviy  sotsiologiyada  keng  rivoj  topdi  (fene- 

menologiya, funksionaiizm va boshqa yo'nalishlar). Ijtimoiy harakat 

o 'z   ichiga:  subyekt,  m uhit  yoki  «vaziyatni»;  subyektning  muhit 

sharoitiga,  «vaziyatga»  qaratilishini;  subyektning  boshqalarga 

(boshqa narsalarga) qaratilishini o 'z  ichiga oladi.

In s o n p a rv a rlik   -   insoniylik,  insonlarga,  ularning  sha’niga 

xayrixohlik munosabati.

Ijtim o iy   d iag n o stik a  -   insoniyat  jam iyatining  holati  va 

rivojlanish  g'oyalarini  qidiruv-aniqlov  orqali  aloqa  munosabatlarini 

topish  va  o'rganish  uchun  ijtimoiy  hodisalarni  tekshirish  jarayoni. 

Ijtimoiy  diagnostika  jam iyat  taraqqiyotini  o'rganishda  nazariy 

xulosalar chiqaradi  va  am aliy  tavsiyalar beradi.  Tegishli  boshqaruv 

tizimi  tom onidan  jam iyatdagi  real  resurslar  va  imkoniyatlami 

hisobga olib jam iyat manfaatlari uchun xizmat qiladi.

Ijtimoiy  ishda  ijtimoiy  diagnostika  —  shaxs,  qatlam ,  guruh 

hulqining  ijtimoiy  sabablarini,  ularning  holatlarini  (moddiy,  ruhiy 

vn  m a'naviy) o'rganish,  ular  bilan  ishlashning shakli  va uslublarini 

onlqlushtiradi.

371

---

Im itatsiya  -   (taqlid  qilish)  bilim lar  va  tajribani  egallab 

olishning  muhim  usuli  hisoblanadi.  Im itatsiya  instinkt  bolani  o ‘z 

atrofidagi  barcha odam larning  barcha  xatti-harakatlam i  qaytarishga 

m ajbur  qiladi.  Bola  faqat  7  yoshga  toMgandan  keyin  o ‘z   axloqiy 

asoslarini  shakllantiradi  va  atrofdagi  odam larning  xulq-atvori  va 

qilm ishiga  baho  berishi  m um kin.  Shu  sababli  bolani  sevadigan  va 

unga  yaxshilik  tilaydigan  katta  yoshdagilar  o'zlarining  axloqsiz 

xatti-harakatlari  bilan  bolaga  nam una  boMmaslik  uchun  o ‘zlarining 

har bir qadamini q at’iy nazorat qilishlari zarur.

Im id j  -   (inglizcha  -   image  -   qiyofa,  tanishtirish).  Subyektni 

tashqi  qiyofasini  m a’lum 

bir  maqsad  asosida  o ‘zgalarning 

taassurotlarida, fikrlarida v a m unosabatlarida qiyofa hosil qilish.

Ijtim o iy   m a n fa a t -   individ,  ijtimoiy  guruh  va jam iyatning  tan 

olingan  ehtiyoj,  harakat  sababi.  Ijtim oiy  manfaat  aw alam bor, 

ehtiyoj  ahamiyatini  v a  ulam i  qoniqtirish  usullarini  tushunishdir. 

Ijtim oiy  m anfaat  m aqsadga  qaratilgan  faoliyat  shakli  kabidir. 

Ijtimoiy  manfaatni  shakllantirish jarayonida uning obyektlari, uning 

subyekt uchun nisbiy qadriyati ko‘rsatiladi. O byekt turidaridan q at’i 

nazar ijtim oiy manfaat u yoki bu y o ‘nal ishga ega boMadi.

Ijtim oiy manfaat tasnifi turli asoslarga ko‘ra am alga oshiriladi:

a) aham iyatiga k o 'ra  bevosita va asoslangan;

b)  yo'nalishga  ko‘ra  iqtisodiy,  siyosiy,  m a’naviy  v a  shaxsan 

ijtimoiy manfaat;

d) tan olinish darajasiga ko‘r a - t a b i i y  va dasturli;

e) am alga oshish im koniyatiga ko‘ra -  real v a hayoliy;

f) um um iylik darajasiga ko‘ra -  individual, guruhli v a umumiy. 

Turli ijtimoiy m anfaatlar qaram a-qarshi o ‘zaro ta ’sirda boMadi.

M ijozlar,  qatlam lar,  guruhlam ing  ijtim oiy  m anfaati  mohiyatini 

ulam i  ta ’minlashni  o ‘z  faoliyatida  ijtim oiy  xizm at  kabi  har  bir 

ijtimoiy xodim hisobga olishi kerak.

Ijtim oiy  in fratuzilm a  -   jam iyatda  inson  hayoti  shariotini 

ta ’m inlovchi  m oddiy-ashyoviy  elem entlar  —  sanoat,  siyosiy  va 

m a’naviy  sohada,  oila  va  turm ushda;  fan,  ta ’lim,  sogMiqni  saqlash.

372

---

savdo,  um um iy  ovqatlanish,  m aishiy  xizm at,  uy-joy  kommunal 

xo‘jaligi,  transport,  aloqa  kabi  tarm oqlar  yig‘indisi,  ijtimoiy 

infratuzilmaning  rivojlanish  darajasi  -   inson  qanday  yashayotgani, 

qay darajada u ijtimoiy himoyalanganining muhim ko'rsatkichidir.

Ijtim oiy  m aslahat  -   inson  yoki  kichik  guruhga  ulami 

ijtimoiylashtirish, 

ularning 

ijtim oiy 

funksiyasini 

tiklash 

va 

optimallashtirish,  m uloqotning  ijtimoiy  m e’yorlarini  ishlab  chiqish 

maqsadida  psixologik  ta’sir  etish  yo‘li  bilan  ijtimoiy  yordam 

ko'rsatishning  maxsus  shakli.  Ijtimoiy  maslahatning  quyidagi 

yo'nalishlari  mavjud:  tibbiy-ijtimoiy,  ruhiy,  ijtimoiy-pedagogik, 

ijtimoiy-huquqiy, 

ijtimoiy-boshqaruv, 

ijtim oiy-innovatsion 

va 

boshqa  ijtimoiy  maslahat  tashkiloti  o 'z   ichiga  ijtimoiy  m aslahat 

berish  va  maxsuslashgan  xizm atlam ing  m intaqaviy  markazlarini 

oladi  (oilaviy  maslahat,  er-xotin  maslahati,  psixologik  yordam  va 

maslahat  berish,  ishonch  telefonlari  xizm ati,  tibbiy  m uassasalar  va 

jam oat tashkilotlarida ijtimoiy m aslahat xizmati).

Ijtim oiy  ishd a  m enejm ent  -   ijtimoiy  ish  sohasida  amalga 

oshiriladigan  boshqaruv,  u  odamlarga,  ayniqsa  z a if  qatlam, 

guruhlarga  yordam  ko'rsatish,  qo'llab-quvvatlash,  himoyalashga- 

yo'naltirilgan.  Ijtimoiy  m enejm entda  boshqaruv  obyektlari  — 

ijtimoiy  ishchilar,  xodimlar,  aholini  ijtimoiy  himoyalash jarayonida 

odam lar  o'rtasidagi  o 'zaro   munosabatning  barcha  tizimidir. 

Boshqaruv  subyektlari  bo'lib  ijtimoiy  xizm at  boshliqlari  va  ular 

tomonidan shakllanadigan boshqaruv organlari hisoblanadi.

Ijtim oiy  ishni  boshqarish  jarayoni  m a’lum  tashkiliy  tuzilmani 

nazarda  tutadi.  Boshqaruvning  tashkiliy  tuzilmasi  ijtimoiy  ishda 

boshqaruv darajasi  va bo'g'inlarning kam soniga ega boMishi kerak, 

funksiyalam ing  aniq  taqsimlanishini,  mustahkamlik,  uzluksizlik, 

tezkorlikni ta’m inlashi kerak.

Ijtim oiy  m ik ro m u h it  -   kichik  guruhlar,  aloqada  bo'luvchi 

jam oa  va  tashkilotlam ing  yig'indisi,  unga  ijtimoiy  m uloqot  va 

faoliyat jarayonida shaxs kiritiladi.

373

---

M ijozning  mikromuhitini  bilish  -   m uvaffaqiyatli  ijtimoiy 

faoliyatning m uhim  omilidir.

Ijtim o iy   s a b a b   —  ehtiyojlarni  sezganda  yuzaga  keladigan, 

faoliyatga  undovchi  shaxsning  xususiyati  hisoblanadi.  Ijtimoiy 

ishchilarning amaliy faoliyatida muhim rol o ‘ynaydi.

Ijtim o iy  ish  k o ‘n ik m a la ri — ijtim oiy  ishchi quyidagilarni bilish 

shart: a) hamsuhbatini e ’tibor bilan tinglashni; b) mijozning ijtimoiy 

tarixini  tuzish va  uning  vaziyatini  baholash  uchun  tegishli dalillarni 

tanlash  va  m a’lumotlarni  ko‘rsatish;  d)  m ijozlarga  yordam 

ko‘rsatish  bo‘yicha  mahoratli  o ‘zaro  munosabatni  yaratish  va 

qoMlab-quvvatlash; e)  imzoli va im zosiz xulqni  kuzatish va izohlash 

va  shaxs  nazariyasi  bilim larini  v a  diagnostika  usullarini  qoMlash;

f)  m ijoziam i  ularning  m uam m olarini  hal  qilishga  jalb   etish  va 

o ‘zaro  ishonchga  erishish;  g)  m ijoz  uchun  murakkab  mavzularni 

ishonchli  m uhokam a qilish;  h) m ijoz ehtiyojlarini  ta’minlash  uchun 

innovatsion  yechimlarni  topish;  i)  tekshiruvlam i  o ‘tkazish  yoki 

ularning  natijalarini  sharhlash,  kasbga  tegishli  adabiyotlarni  tahlil 

qilish;  j )   tortishayotgan  tom onlar  o ‘rtasida  muzokara  rahbari  va 

vositachi  rolida  chiqish;  k)  tashkilotlar  o ‘rtasida  aloqalam i  am alga 

oshirish  bo‘yicha  xizm atlar  ko‘rsatish;  1)  m avjud  ehtiyojlar  haqida 

moliyalashtirish  m anbalariga,  jam oatchilikka,  qonun  chiqaruvchi- 

larga m a’lumotni yetkazish.

Ijtim oiy  ishchining  kerakli  qobiliyatlariga  aniq  gapirish  va 

yozishni  bilish,  boshqalam i  o ‘rgatish,  inqiroz  vaqtida  qoMlab- 

quvvatlash,  kasb  m unosabatlarida  rolli  xulqning  modeli  boMib 

xizm at  qilishni,  m urakkab  ruhiy  holatlam i  izohlashni,  boshqa 

odam larga  yordam  ko‘rsatish  uchun  kerakli  m anbalarga  yoM  topa 

olishni, o ‘z  faoliyatini tanqidiy baholashni bilish kiradi.

Ijtim o iy   k a y fiy a t -   ijtim oiy  va  boshqa  guruhlam ing  hissiyoti 

va  aqlining  m a’lum  holatida  ifodalanuvchi  ijtim oiy-psixologik 

ko‘rinish.  Emotsional  jo ‘shqin!ik  darajasi  va  tegishli  predmetli 

yo‘nalish bilan aniqlanadi.

374

---

Ijtim oiy  ta jrib a   -   insonning,  jam iyatning,  guruhning  real 

hayotdan,  amaliy  faoliyatdan,  ijtimoiy  o ‘zaro  ta ’sir  jarayonidan 

o'zlashtirilgan bilimlar, ko'nikm alar yigMndisi.

Ijtim oiy holat -  ijtimoiy-sinfiy m unosabatlar tizimida, jam iyat­

ning  ijtimoiy  tuzilishida  inson  egallaydigan  joy;  shaxsning  ongli 

maqsadi,  dunyoqarashli,  axloqiy  shart-sharoiti.  Ijtimoiy  ishning 

yutugM  ko‘p jihatdan odamlarning  ijtimoiy holati  qanchalik hisobga 

olinishiga bogMiq.

Inson  huq u qiari  -   o ‘z  xohishiga  ko‘ra  individga  amal  qilish 

imkonini  beruvchi,  odamlar  va  davlat  o'rtasida  o ‘zaro  munosabat 

printsiplari,  m e’yorlari.  Inson  huquqiari  keng  va  tor  m a’noda 

boMadi. T or ma’noda  inson huquqiari deganda taqdim etilmaydigan, 

balki  davlat  tomonidan  muhofaza  qilinadigan  va  kafolatlanuvchi 

liuquqlargina  tushuniladi.  U  har bir  insonga tugMlgandan tegishlidir 

va  ularning  konstitutsion  -   huquqiy  birikishlari  va  davlat  chegara- 

laridan  q at’i  nazar  amal  qiladi.  Bu  yashash  huquqi,  jism oniy 

dahisizlik,  inson  sha’nini  hurmat  qilish,  vijdon  erkinligi  va 

boshqalardir.  Keng  ma’noda  inson  huquqiari  deganda  shaxsning 

barcha  huquq  va  erkiniiklari,  ularning  turlari  tushuniladi.  Inson 

huquqiari  salbiy  (individ  erkinligini  muhofaza  qiladi  v a  davlatlar, 

boshqa  fuqarolam ing  shaxs  uchun  salbiy  huquq  va  harakatlardan 

tayinlash  majburiyatini aniqlaydi) va pozitivga boMinadi (davlatning 

fuqaroga  mehnat,  dam  olish,  ta’lim,  tibbiy  xizmat  huquqiy  berish 

m ajburiyatini  belgilaydi).  Inson  huquqiari  klassifikatsiyasi  yanada 

aniq  boMishi  mumkin:  a)  alohida erkinHkni  kafolotlovchi  (shaxsiy);

b)  davlat  va  jam iyat  ishlarini  boshqarishda  fuqarolam ing  faol 

ishtirokini  aniqlovchi  siyosiy;  d)  ishchi  kuchiga  erkin  egalik qilish, 

m ulkchilik,  tadbirkorlik  huquqini  ko‘rib  chiquvchi  iqtisodiy;

e)  insonga yaxshi turmush  darajasini va  ijtimoiy himoyalanganlikni 

ta ’minlovchi  ijtimoiy;  f)  shaxsning  m a’naviy rivojlanishini  kafolot­

lovchi madaniy.

Inson  huquqlariga  amal  qilish  -   ijtimoiy  xodimning  muhim 

axloqiy va mahoratli vazifalaridan biridir.

375

---

Ijtim oiy  h u q u q   -  odam lam i  ijtim oiy  himoyalash  m e’yorlarini 

bo'ysinliruvchi  huquq  bo‘g ‘inidir;  «Ijtim oiy  ish»  mutaxassisligi 

fani,  talabalarga  oila,  m ehnat,  uy-joy  qonunchiligi,  onalik  va 

bolalikni  m uhofaza  qilish,  voyaga  yetm aganlar,  nafaqadagilar. 

nogironlar  huquqi,  ulam i  ijtim oiy  him oyalash  haqidagi;  vasiylik, 

asrab  olish,  ota-onalik  huquqidan  mahrum  qilish,  maxsus  o ‘quv 

yurtlariga yuborish,  odam lam i  him oyalashning boshqa  muammolari 

to ‘g ‘risidagi bilim lam i beradi.

Ijtim o iy  ish am aliy o ti -  inson, tabaqa, guruhga ijtim oiy xizm at 

ko‘rsatish  uchun  ijtimoiy  ish  bilimlari  va  ko‘nikmalarini  qoMlash. 

Ijtimoiy  ish  am aliyoti  o ‘z  ichiga  ijtim oiy yordam,  ijtimoiy terapiya, 

ijtim oiy reabilitatsiya, sug‘urta, vasiylik, vositachilikni oladi.

Ijtim o iy   im tiyoz  -   alohida  shaxslar,  guruhlar,  sinflar,  muas- 

sasalam ing  huquq  va  im koniyatlari.  Q uldorlik  va  feodalizm 

tuzum ida  ijtimoiy  im tiyoz yuqori  tabaqali  kishiiar uchun  yuridik  va 

siyosiy jihatdan  qonuniylashtirilgan.  Biroq  tabaqali  imtiyozni  bekor 

qilinishi  ijtim oiy  imtiyozni  yo‘q  qilm aydi.  Ijtimoiy  imtiyozning 

saqlanishi  odam larning  «boshlangMch  imkoniyatlari»ni  farqlash 

bilan bogMiq.

Ijtim o iy   a fz a llik la r  —  jam iy at  tom onidan  birinchi  galdagi 

yechim lam i  talab  qiluvchi  eng  m ajburiy  ijtim oiy vazifalar.  Ijtimoiy 

afzalliklam i  bir  xil  tushunishga  ijtim oiy  vazifalam i  sam arali  hal 

qilishga bogMiqdir.

Ijtim o iy   d a s tu r   -   ijtim oiy  loyiha  yoki  rejani  am alga  oshirish 

uchun  kerakli  tadbirlar  yigMndisi:  aniq  ijtimoiy  muam m olam i  hal 

qilishga  qaratilgan  harakatlam ing  mazm uni  va  oqibatini  aniqlovchi 

hujjat.

Ijtim o iy   psixologiya  -   odam larning  xulqi  va  faoliyati 

qonunlarini o ‘rganuvchi psixologiya bo‘gMnidir, ularning psixologik 

guruhlarga  tegishliligi  bilan  asoslangan.  Ijtimoiy  psixologiya 

psixologiya va sotsiologiya o ‘rtasidagi bilim lar b o ‘gMni  hisoblanadi. 

psixologiya  bilan  bir  qatorda  ijtimoiy  xodim lam i  tayyorlash  va 

faoliyatida  m uhim   rol  o'vnavdi.  Ijtim oiy  psixologiyani  bilish

376

---

individual  v a  umumiy  birlamchi  va  umumiy.  psixologik  v a  ijti- 

m oiyning 

qarama-qarshiligini 

yengishga, 

ularning 

dialektik 

bog'liqligini ko‘rishga imkon beradi.

Ijtim o iy   re ab ilitatsiy a  -   shaxsning,  ijtimoiy  in s titu tin g , 

ijtimoiy guruhning, ularning jam iyat hayoti sohasining subyekti kabi 

ijtimoiy  rolining  asosiy  ijtimoiy  funksiyalarini  tiklash.  Ijtimoiy 

reabilitatsiya reabilitatsiyaning barcha jabhalarini o ‘z  ichiga oladi.

Ijtim o iy   riv o jlan tirish   xizm ati  -   ishlab  chiqarish  v a  ilmiy- 

ishlab  chiqarish  birlashmalari,  kombinatlar,  trestlar,  korxona, 

vazirlik  va  idoralam ing  tizimli  b o 'g 'in lari,  ularning  tarkibida 

sotsiologlar,  psixologlar,  ta’lim,  ishlab  chiqarishni  tashkii  etish  va 

boshqarish mutaxassislari ishlaydi.

Ijtim o iy   him oya -  qonuniy biriktirilgan, fuqarolam ing ijtimoiy, 

huquqiy  va  iqtisodiy  kafolatlarini  am alga  oshirish  bo'yicha 

imtiyozlari  va  m exanizm lari  tizimidir,  ijtimoiy  rivojlanish  sharoit- 

lariga m uvofiq aholi  hayotining ijtimoiy qulay darajasiga erishishga 

yordam   beruvchi  ijtimoiy  himoyalanganlik  darajasini  ta ’minlashga 

jalb  qilingan  ijtimoiy xizmat tizimidir.

Ijtimoiy  him oya -  bu  inson huquq  v a erkiniiklariga amal  qilish 

v a  bajarishning  iqtisodiy,  ijtimoiy,  huquqiy  kafolatidir.  Ijtimoiy 

him oya fuqarolarga faravon hayot sifati va darajasini ta ’minlaydi.

Ijtim o iy   h im o y alan g an lik   -   fuqarolam ing  qonuniy  biriktiril­

gan  iqtisodiy,  yuridik  va  ijtimoiy  huquq  va  erkinliklari,  ijtimoiy 

kafolatlarining yaxlit tizimidir.

Ijtim o iy   qo'H ab -q u v v atlash   —  vaqtinchali  og‘ir  iqtisodiy 

ahvolda  qolgan  fuqarolam ing  ba’zi  toifasiga  kerakli  m a’lumotlami 

m oliyaviy  m ablag',  kredit,  ta’lim,  imtiyozlar  berish  yo‘Ii  bilan 

yordam ko'rsatish b o 'y ich a choralar tizimi.

Ijtim o iy   siy o sat  -   jam iyatning  ijtimoiy  sohasining  rivojla- 

nishini  boshqarish  bo'yicha davlat va  boshqa siyosiy  institutlaming 

faoliyati.  Sotsiologiya  ijtimoiy  siyosatni  ishlab  chiqishiga  yordam 

beradi.

377

---

Ijtim o iy  y o rd a m  — turmush qiyinchiliklarini yengish va yengil- 

lashtirish,  uning  ijtimoiy  mavqeyini  q o ‘ilab-quvvatlash  uchun 

alohida  shaxs  yoki  aholi  guruhlariga  ijtim oiy  xizm at  tomonidan 

ko‘m aklashish,  yordam  berish,  xizm at  ko‘rsatish  kabi  ijtimoiy 

choralar tizim i.

Ijtim o iy   p six o terap iy a — salbiy  holatlarni  keltirib  chiqaruvchi 

sabab  va  dalillar  haqidagi  psixologik  tasavvurlarga  ta ’sir  etish 

usullarining  tizim i.  Bu  tam oyilga  m uvofiq  har  qanday  «yomon 

xulq»  turli  sabablarga  asoslangan  odam  ruhiyatidagi  kam chiliklar 

bilan  aniqlanadi.  Yomon  xulqning  barcha  shakllarini  tuzatishning 

usuli  boMib  psixofarmakologik  vositalar.  gipnoz,  elektroshok. 

m ajburiy izolyatsiya, neyroxirurgiyani q o ‘llash hisoblanadi.

Ijtim o iy   ish  faoliyati  —  turli  guruhli  aholining  ijtimoiy 

kafolangan  va  shaxsiy  manfaat  v a  ehtiyojlarini  qoniqtirishga 

qaratilgan professional faoliyat turidir.

Ijtim o iy  so h a — inson jam iyatining hayot faoliyati  sohasi, unda 

ijtim oiy  davlat siyosati  m oddiy va  m a’naviy  boyliklarni  taqsimlash 

yo‘li  bilan  am alga  oshiriladi.  Ijtimoiy  soha  ijtim oiy,  ijtimoiy- 

iqtisodiy,  m illiy  m unosabatlar, jam iyat  v a  shaxs  aloqalari  tizimini 

qam rab  oladi.  U nga  shunnigdek  ijtim oiy  va  boshqa  guruhlam ing 

yashash  om illari  kiradi.  Ijtimoiy  soha  inson  hayotining  barcha 

m akonini  qam rab  oladi.  Ijtim oiy  soha  m azm uni  b o ‘lib  ijtimoiy  va 

boshqa 

guruhlar, 

individlar 

o ‘rtasida 

ularning  joylashishi, 

jam iyatdagi  o 'rn i  v a  roli,  turmush  tarziga  ko‘ra  munosabatlari 

hisoblanadi.

Ijtim o iy  q o n u n ch ilik  — yollanm a ishchilarning ahvolini tartibga 

soluvchi, 

shuningdek 

odam larning 

ijtim oiy 

him oyalash 

va 

ta’minlash masalalarini ko‘rib chiquvchi huquqiy m e’yorlardir.

Ijtim o iy  t a ’m in o t-q a riy a la r, m ehnatga layoqatsiz, shuningdek 

bolali  oilalarga  yordam  ko‘rsatish,  qoMlab-quvatlash,  xizm at 

ko'rsatish  davlat  tizim i.  Ijtimoiy  ta ’m inot  aholiga  ijtim oiy  xizmat 

ko‘rsatishning tarkibiy qismi hisoblanadi.

378

---

Ijtim oiy  xizm at  k o 'rsatish   —  muhtoj  fuqarolarga  ijtimoiy 

yordam   k o ‘rsatish  bo‘yicha  choralar kompieksi,  u  hayot  faoliyatini 

qo‘llab-quvvatlash  va  ijtimoiy  sogMiqni  saqlashga,  inqirozni 

yengishga, o ‘z-o‘zini ta’minlash va o ‘zaro yordamni rivojlantirishga 

imkon  beradi.  Ijtimoiy  xizmat  ko‘rsatish  aholining  ijtimoiy 

xavfsizligi  tizim ining  bir  qismi  hisoblanadi  va  ijtimoiy  xizm atlar 

tom onidan am alga oshiriladi.

Ijtim oiy  pedagog  —  bolalar  v a  ota-onaiar  bilan,  oila-turmush 

m uhitida  katta  yoshdagi  aholi  bilan, 

0

‘sm irlar  va  yosh  guruhlar va 

birlashm alar  bilan  ishlashga  mutaxassislashgan  ijtimoiy  soha 

xodimi.  Ijtimoiy  pedagog  bolalar  v a  yoshlarni  sotsiallashuv  jara­

yonini  ijtimoiy-qoM lab-quwatlashga,  oilaga, turli  tarbiyalash  muas- 

sasalariga  psixologik-pedagogik  yordam  ko‘rsatishga,  o ‘smirlarga 

ularning  ijtimoiy  va  kasbiy  rivojlanishida  yordam  ko‘rsatish, 

ularning  huquqlarini  himoya  qilishga  jalb   qilingan.  Ijtimoiy 

pedagogning  quyidagi  mutaxassisligi  bor:  madaniy  —  dam  olish 

faoliyatining  tashkilotchisi,  yashash  joyida  jismoniy-sogMom- 

lashtirish ishlarining tashkilotchisi.

Ijtim o iy   ishchi  —  inson,  oila  yoki  guruh  tomonidan  ularda 

yuzaga kelgan muammolarni yengishda ijtimoiy yordamning barcha 

turlarini o 'zin in g  kasbidan kelib chiqib xizm at ko‘rsatuvchi kishi.

Ijtim o iy   h a m k o rlik   — yollanm a  mehnat  shaxslari,  ish  beruv- 

chilar  va  davlatning  kelishilgan  harakatlari  va  holatlarining  umu- 

m iyligi  bilan  belgilanuvchi  mehnat  munosabatlari.  Ularni  odatda 

jam o a  shartnomalarini  tuzishda  kasaba  uyushmalari,  tadbirkorlar 

tashkilotlari, m a’muriyat vakillari  muzokaralarda namoyish etadilar. 

Ijtim oiy  ham korlikning  asosiy  printsiplari  -   o ‘zaro  talab  va 

javobgarlikni  hisobga  olish,  bir-birining  manfaatlariga  hurmatli 

m unosabat,  m uzokara  davrida  nizoli  vaziyatlami  va  tortishuvlarni 

hal qilish, tuzilgan shartnomalarga kelgusida am alga oshirilishi.

Ijtim oiy  hamkorlik  -   ishchi,  xizmatchilar,  oila  a ’zolarining 

ijtim oiy himoyalanishining muhim omilidir.

379

---

Ijtim o iy   rivojlanish  -   I)  keng  m a’noda  iqtisodiy,  ijtimoiy, 

siyosiy  va  m a’naviy  jarayonlar  um um iyligidir;  2)  tor  m a’noda 

ijtimoiy sohaning, ijtim oiy m unsoabatlam ing rivojlanishi.

Ijtimoiy  rivojlanish  —  ijtim oiy  muhit,  ijtimoiy  hayotda  yoki 

ijtimoiy  m unosabatlarda,  ijtim oiy  institutlarda,  ijtimoiy  guruhli  va 

ijtim oiy 

tashkiliy 

tuzilishlarda 

muhim 

sifatli 

va 

miqdorli 

o ‘zgarishlar  sodir  bo‘lad igan  jarayondir.  Ijtimoiy  hodisadagi  har 

qanday o ‘zgarish  ham ularning rivojlanishini  ko‘rsatmaydi.  Ijtimoiy 

rivojlanishning  asosiy  shaklari:  evolyutsiya,  y a ’ni  m a’lum  ijtimoiy 

tizimning  eski  elem entlarining  muntazam  yo‘qolishi  va  ularning 

yangi  elem entlar  bilan  alm ashtirilishi;  barcha  eskirgan  tizim 

elem entlarining  bir  vaqtning  o ‘zida  buzilishi  va  yangi  elem entlar 

bilan almashishi — ijtim oiy inqilob,  inqilobiy yangilik.

Ijtimoiy rivojlanish — odam larning samarali himoyasini asoslov- 

chi muhim omil.

Ijtim o iy  

fa rq la r  -   m ehnatning  ijtimoiy-iqtisodiy  har xilligida, 

ijtimoiy  faollikning,  m adaniyat,  ta ’lim,  malaka,  m ehnat v a turm ush 

sharoiti,  ijtimoiy sinflam ing turm ush  tarzining har xil  rivojlanishida 

asoslanuvchi  sinflar,  ijtim oiy  guruhlar  va  tabaqalar  o‘rtasidagi 

tarixiy  farq.  Ijtim oiy  farqning yuqori  yoki  past  darajasi  aholining u 

yoki  bu  guruhi  yoki  tabaqasining  ijtimoiy  him oyalanganlik 

muammolarini hal qilishga ta’sir etadi.

Ijtim o iy  

x iz m a tla r 

-  

o g 'ir 

vaziyatni 

yengish 

yoki 

yengillashtirish  m aqsadida  aholiga  ijtim oiy  yordam  v a  xizmatlarni 

ko‘rsatuvchi,  aholiga  xizm at  ko'ratish  bo‘yicha  ijtimoiy  ishni 

am alga  oshiruvchi  davlat  va  nodavlat  boshqaruv  organlari,  m axsus 

m uassasalam ing  um um iyligi.  Ijtim oiy  xizm at  tizim i,  nodavlat  va 

munitsipal  (m ahalliy)  xizm atni  o ‘z  ichiga  oladi.  Davlat  ijtim oiy 

xizm atiga  ijtimoiy  xizm at  ko‘rsatish  boshqarmasi,  m uassasa  va 

tashkilotlar  kiradi,  ularning  vazifasi  aholiga  ijtimoiy  yordam  

ko‘rsatishdir.  N odavlat  ijtim oiy  xizm atga -   ijtimoiy,  xayriya,  diniy 

va  boshqa  tashkilotlar,  alohida  shaxslar  tom onidan  yaratiladigan 

ijtimoiy  xizm at  m uassasalari  va  korxonalari  kiradi.  M unitsipal  ijti-

380

---

moiy  xizm atga -   mahalliy  o ‘z-o‘zini  boshqarish  organlari  ixtiyori- 

dagi ijtimoiy xizm at ko‘rsatish muassasalari va korxonalari kiradi.

Ijtim o iy  ish m u tax assislari -  kasbga oid funksiyalarni samarali 

bajarishga  imkon  beruvchi  yuqori  umum  madaniy,  intellektual  va 

axloqiy  salohiyat,  kasbiy  tayyorgarlik  va  kerakli  shaxsiy  sifatlarga 

ega  ijtimoiy  xizm at  ishchilari.  Ijtimoiy  ish  mutaxassisi  ijtimoiy 

guruh,  oila  va  alohida  odam ning  ijtimoiy-iqtisodiy,  ijtimoiy- 

psixologik  hayot  sharoitini  o ‘rganadi  v a  ijtimoiy  himoyalash, 

qoMlab-quvvatlash  reabilitatsiya  va  boshqa  usullarni  qoMlaydi, 

shuningdek turli  ijtimoiy texnologiyalarni ham.

Ijtim o iy   a d o la t  -   odam lar  o ‘rtasidagi  asoslangan  tenglik  va 

saqlanuvchi  tengsizlik  m unosabati.  Ijtimoiy  adolat  -   bu  oilaviy 

ahvoli,  sogMigidan  qatM  nazar  odam larning  ijtimoiy  minimal 

ehtiyojlarini  qoniqtirish.  Ijtimoiy adolat shunda namoyon  boMadiki, 

har qanday  taraqqiy  etgan jam iyatda  hokim iyat  har bir oila,  har  bir 

insonga  eng  muhim  m oddiy  va  m a’naviy  ehtiyojlarni  qoniqtirish 

ehtiyojini  beruvchi  minimal  daromadni  ta ’minlashga,  «iste’mol- 

chilik  savati»  ning am alga oshishini  nazorat qilishga harakat qiladi. 

U lam i  am alga  oshira  olm asligi  aholi  sonining  kamayishiga,  oMim 

darajasining oshishiga -  kataklizm aga olib kelishi mumkin.

Ijtimoiy  adolat  darajasi  jam iyatning  rivojlanish  darajasi  bilan 

asoslangan.  Hozirgi  vaqtda  islohotlami  am alga  oshirish  sharoitida

«

asosiy  muamm o  ijtimoiy  adolatni  mustahkamlash,  iqtisodiy mehnat 

samaradoriigini oshirish hisoblanadi.

Ijtim o iy   m u h it  —  insonni  qurshab  turgan  ijtimoiy,  moddiy, 

m a’naviy  sharoitlar.  Ijtimoiy  m uhit  keng  m a’noda  (makro  muhit) 

ijtim oiy-siyosiy  muhitni  qamraydi.  Ijtimoiy  muhit  tor  m a’noda 

ijtimoiy  m uhit  elementi  kabi  insonni  bevosita  qamrab  olishni  o ‘z 

ichiga  oladi  (oila,  mehnat jam oasi,  turli  guruhlari).  Ijtimoiy  muhit 

shaxsning shakllanishi va rivojlanishiga qatta ta ’sir ko‘rsatadi.

Ijtimoiy  muhitni tahlil  qilishda qator falsafiy tizimlarda moddiy 

va  iqtisodiy  om illarga  asosiy  e ’tibor qaratib  kelingan.  M adaniy  va 

m a’naviy om illarga yetarli aham iyat berilmagan.

381

---

Ijtim o iy   q o n iq q a n lik   —  individ  ongida  uning  o ‘z   ijtimoiy 

hayotining sharoitlarini  qabul qilish  va baholash  majmuyi:  qoniqish 

holati,  burch, talablarni  bajarganda, ehtiyojlam ing am alga oshishida 

orzularining  ijobat  boMishida  inson  his  etadigan  holat.  Ijtimoiy 

qoniqqanlik oliy va quyi diapazonda o ‘lchanadi.

Ijtim o iy   ko‘rsa tm a   -  subyektning  ijtim oiy  obyektga  qimmatli 

m unsoabati.  Ijtimoiy  xizm at  mijozlari  bilan  ishlashga  ijobiy 

ko‘rsatmalarni  ishlab  chiqish  -   sotsionom lam ing  muvaffaqiyatli 

kasb faoliyatlarining uzluksiz shartidir.

Ijtim o iy   d alil  —  tadqiqotchilar  yoki  boshqa  subyektlarning 

tekshirishlaridan  q at’iy  nazar m a’lum  vaqt v a m a’lum  sharoitda o ‘z 

o 'rn ig a  ega  voqealar,  ijtimoi  dalil  sifatida  odam lar,  ijtimoiy  va 

boshqa  guruhlar  xulqining  tavsifi  harakati,  qilmishlari,  inson 

faoliyatining  m oddiy  va  m a’naviy  m azm uni,  odam larning  fikri, 

qarashlari, baholashlari, ularning o ‘zaro bog‘liqligi qaraladi.

Ijtim o iy   om il  — biror-bir  ijtim oiy  hodisaning  sababi,  harakat- 

lanuvchi kuchi, uning xarakter va alohida xususiyatlarini aniqlaydi.

Ijtim o iy  m a q s a d la r — individ, guruh,  sinflar, jam iyat qadriyati, 

ularning faoliyati, ularning erishilishiga qaratilgan.

K o‘n ik m a  -   bir  harakatni  ongli  bir  necha  bor  takrorlash 

natijasida  avtom atizm gacha  yetkazilgan  maqsadli  harakatlam i 

bajara bilish, am aliy yoki o ‘quv faoliyatida m asalalam i yecha bilish.

K onvensiya -  shartnom a, kelishuv.  M axsus m asalalar bo‘yicha 

kelishuv, shartnoma.

M a ’n a v iy a t  —  (arab.  «m a’naviyat»  —  m a’nolar  m ajm uyi)  -  

kishilarning  falsafiy,  huquqiy,  ilmiy,  badiiy,  axloqiy,  diniy, 

tasavvurlari  v a  tushunchalari  m ajm uyi.  M a’naviyat  mafkura, 

tafakkur tushunchalariga yaqin v a ular bir-birlarini taqozo etadi.

M a n fa a t  —  individ  v a  ijtim oiy  guruhlar  faoliyatining  asosiy 

sababi.  M anfaat  faoliyatni  keltirib  chiqaribgina  qolmay,  uning 

yo‘nalishi, vosita va shakllari, m aqsadini ham  belgilab beradi.

M anfaatlar  shakllanishi  ulam i  m uayyan  ehtiyojlam i  qondirish 

bilan  bog'liq  tarzda,  vujudga  kelishini  k o ‘rsatadi.  Shuni  e ’tiborga

382

---

olib,  ehtiyoj  yo‘q  joyda  manfaat  yo‘q  ham  bo‘lmaydi,  degan 

xulosaga  kelish  mumkin.  Shuning  uchun  manfaatlami  atrof- 

muhitdagi  narsa  va  hodisalarning  subyekt  ehtiyojlariga  mosligi, 

deyish  m umkin.  Subyekt  o 'z   manfaatlarini  qanchalik  chuqur 

anglasa,  ulami  ro‘yobga  chiqarish  uchun  shunchalik  qulay 

imkoniyat  tug‘iladi.  M anfaatlami  chuqur  anglab  yetm aslik,  shaxs 

yoki  guruhning  o ‘z  manfaatlariga  zid  faoliyat  yuritishlariga  sabab 

boMishi  m umkin.  M anfaatlami  anglash  darajasi  esa  shaxs  va 

ijtimoiy guruhning m a'naviy taraqqiyoti darajasiga bogMiqdir..

M uloqot  -   o‘ziga  xos  odam larning  o ‘zaro  faoliyati,  ijtimoiy 

haqiqatni  aks  ettirish  asosida  am alga  oshiriladi.  M uloqot  ko‘nik- 

m alariga  ega  boMmasdan  va  nazariyani  bilmasdan  ijtimoiy  ish 

faoliyatini olib borib boMmaydi.

M a q sa d  

-   rejalashtiriladigan 

natija. 

M aqsad 

mazmuni 

haqiqatning obyektiv qonunlariga,  subyektning  real  imkoniyatlariga 

va  qoMlaniladigan  vositalarga  bogMiq.  Turli  maqsadlami  ajratish 

m um kin:  konkret va abstrakt,  strategik va  taktik,  individual,  guruhli 

v a ijtimoiy.

N ogiron  -  jism oniy  yoki  axloqiy  qobiliyatining  yetishmasligi 

sababli  m e’yorl  shaxsiy  yoki  ijtimoiy  hayot  ehtiyojlarini  mustaqil 

ta’m inlay olm aganda insonning holati.

N a fa q a   —  Konstitutsiyada  kafolatlangan,  fuqarolami  moddiy 

ta ’minlash  shakli,  masalan,  vaqtinchalik  mehnat  qobiliyatiga  ega 

boMmaganda tayinlanadi.

O ilav iy   te ra p iy a   -   oila  munosabatlarini  me’yorlashtirishga 

qaratilgan  nazariy  va  am aliy  faoliyat  sohasi.  Individning  o ‘ziga 

moMjallangan  terapiyadan  farqli  oilaviy  terapiya  butun  oila  bilan 

oMkaziladi,  uning  yordamida  alohida  kishining  emas,  balki  barcha 

oilaning muammolari hal qilinadi.

O ila  terapiyasi  bir  qator  fanlaming  yutugMda  asoslanadi  (oila 

sotsiologiyasi,  psixologiya,  ijtimoiy  psixologiya,  pedagogika  va 

boshq.).  Avval  oila  terapiyasi  hech  bir  ilmiy  fanga  bogManmaydi

383

---

deb  izohlangan,  hozirda  esa  uni  m a’lum  darajada  ijtim oiy  ishga 

h o g'lash m umkin.

O ilav iy   m a s la h a t  -   oila  va  uning  a ’zolariga  psixologik  ta ’sir 

etishdir,  uning  maqsadi  -   uning  faoliyat  yuritishini  tiklash  va 

m uvofiqlashtirish, 

uning 

a’zolari 

o'rtasidagi 

m unosabatlami 

yaxshilash, oila va uning a ’zolarini  rivojlantirish  uchun oila ichidagi 

maqbul sharoitlam i yaratish.

P a tro n a j -  ijtim oiy xizm at ko‘rsatish turi, asosan  uyda, alohida 

m ijozlarga v a  «risk»  guruhlariga,  u  doim iy  ijtimoiy  nazorat  ostida, 

ijtimoiy  ishchilarning  ularning  uylariga  tashrifidan,  ularga  kerakli 

iqtisodiy,  m oddiy-m aishiy,  davolov-profilaktik  yordam  ko‘rsatish- 

dan  iborat.

P ro fessio n al 

m oslashuv 

— 

insonning 

kasb 

talablariga 

o'rganishi,  moslashishi,  kasbga  oid  fiinksiyalam i  bajarish  uchun 

kerakli  ishlab  chiqarish  -   texnik  va  ijtimoiy  xulq  m e’yorlarini 

o ‘zlashtirish.  Professional  -   ishlab  chiqarish  operatsiyalarini 

bajarishning sifatli  va miqdorli darajasi, m ehnat natijalarining sifatli 

v a  m iqdorli  ko‘rsatkichlari,  o ‘z   kasbiga  boy  m unosabatlam ing 

shakl langanligi oMchanadi.

P rofessional  axloq  -   kasb  egalari  uchun  m ajburiy  m e’yorlar, 

axloqiy talablar tizimi.

Professional  ijtim oiylashuv -  yoshlam ing  bilim  olishi  bir  yoki 

bir necha kasb bo'yicha mehnat ko‘nikmalari va tajribalarini egallash.

P six o d ra m a   -   om m aviy  terapiyani  qabul  qilish.  Psixodram a 

ishtirokchilari  turli  ijtim oiy  toliqish  vaziyatida  o ‘zini  yoki  o ‘z 

raqiblarini  tasvirlab  biror-bir  rolni  ijro  etadi.  Bu  ularga  o ‘zining 

ichki  hissiybtlarini  ko‘rsatish  imkonini,  hayajonni  yo‘qotishga, 

murakkab  vaziyatlarda  o ‘zini  tuta  bilishni  o ‘zini  boshqalar  o ‘m ida 

his etishni  beradi.  Psixodram ada  ishtirok etuvchi  guruh a ’zolari  bir- 

biri bilan gaplashish  imkoniga ega.

R eab ilita tsiy a -  (tiklash) -  bem orlar va nogironlam ing mehnat 

qobiliyati  v a  organizm larining  buzilgan  funksiyalarini  tiklash  yoki

384

---

toMdirishga  qaratilgan tibbiy,  yuridik  va  boshqa  choralar majmuyi. 

Reabilitatsiya -  ijtimoiy ishda asosiy y o ‘nalishlardan biridir.

T o lc ra n tlik  

-   sabr-toqatlilik, 

chidamlilik, 

bag'rikenglik 

m a’nosini anglatadi.

O 'zg alar (yakka shaxs,  guruh,  etnik va diniy jam oalar) turmush 

tarzi, xulqi,  urf-odati,  m illiy-etnik tuyg‘usi,  fikrlari,  mafkura,  g 'o y a 

va e ’tiqodiga bag‘rikenglik doirasida xayrixohlik bilan munosabatda 

bo‘lish, ko‘ngliga tegmaslik, ko‘nglini og'ritm aslik.

0 ‘zgalar tomonidan namoyon bo‘lgan yoki  boMayotgan noqulay 

em otsional  om illarga  nisbatan  ratsional  (oqilona)  munosabatda 

boMish, chidamlilik, bardoshlik namunasini ko'rsatish.

F ao liy atn i  ra g 'b a tla n tiris h   —  maqsadni  shakllantirishda  va 

ishlab  chiqishda  rag‘batlarni  shakllantirish  va  qoMlash.  R ag'bat- 

lantirish  mohiyati  faoliyatga  qiziqtirishdan  iborat.  Faoliyatni 

rag'batlantirish  uchun  m oddiy  va  m a’naviy,  obyektiv  va  subyektiv 

om illam ing  o ‘xshashi  muhimdir.  Ularga  kiradi:  a)  tashqi  obyektiv 

sharoitlar  (real  mavjud  muhit);  b)  faoliyatga  qiziqishni  subyekt 

tom onidan  o'zlashtirilishi;  d)  ishlab  chiqarish  faoliyatining  natijasi 

kiradi.  Ijtimoiy  ishni  rag‘batlantirishda  om illam ing  uchta  guruhi 

ham  katta  rol  o'ynaydi.  Biroq  ba’zi  sharoitda  ulardan  bittasi  hal 

qiluvchi aham iyatga ega boMadi.

F a o liy a t  -   inson  jam iyati  m avjudligining  shakli,  borligMni, 

tashqi  dunyoni,  insonning  o'zini  maqsadga  muvofiq  tarzda 

o'zgartirishga  qaratilgan  insonning  eng  muhim  xossalaridan  biri 

hisoblanadi.  Faoliyat ongli xususiyatga ega boMib, u o ‘zida maqsad, 

vositalar,  natija  va jarayonni  qam rab  oladi.  Faoliyat  tamoyili  antik 

davr mutafakkirlari tom onidan  ishlab chiqilgan  boMib,  u  o'ziga xos 

shaklda namoyon boMgan.

F ila n tro p iy a   -   xayriya,  ijtimoiy  himoyalanmaganlarga,  kam 

ta ’minlanganlarga yordam.

S h a ’n  -  Ijtimoiy  ish  xodim ining asosiy  axloqiy tamoyillaridan 

biri.  Inglizcha  «honour»  -   (nom us)  yuksak  m a’naviy  sifat.  Izzat, 

hurm atli jam iyatni va om m ani individual olqish olish turi.

385

---

E m p a tiy a   -   individning  boshqa  odam larning  kechinmalariga 

em otsional  fikr  bildirish  qobiliyati.  Em patiya  ijtimoiy  xodim lar 

uchun m ijozlar bilan ishlashda kerakli sifatdir.

E tik a   -   1)  axloq;  2)  axloq  nazariyasi,  u  yoki  bu  axloq 

tizim ining, yaxshilik va yomonlik,  adolat, burch, vijdon, baxt, hayot 

m azm unining u yoki bu tushunchasining ilmiy asoslanganligi.

Ijtim oiy ishchilarni tayyorlash  va faoliyatida muhim ahamiyatga 

ega,  ularning  m ajburiyatiga  insonning  insonga,  jam iyatga,  atrof- 

m uhitga bo‘lgan munosabatini  tartibga soluvchi axloqiy m e’yorlarni 

bilish,  ekologik  va  ijtimoiy  loyihalarni  ishlab  chiqishda  ulami 

hisobga ola bilish kiradi.

E h tiy o j  —  organizmning  yashash  faoliyatini,  inson  shaxsini, 

ijtim oiy  va  boshqa  guruhlarni,  jam iyatni  q o ‘llab-quvvatlash  uchun 

kerakli  biror  narsaga  zarurat;  faollikning  ichki  undovchisidir. 

T o‘g ‘ri  ehtiyoj  m anfaat kabidir.  Ehtiyoj:  a)  faoliyat sohasi  bo‘yicha 

-  m ehnatga, o ‘rganishga, m uloqot va dam olishga ehtiyoj; b) obyekt 

bo‘yicha  -   m oddiy  va  m a’naviy,  axloqiy  va  boshq.;  d)  funksional 

roli  bo‘yicha — ikkinchi  darajali,  m arkaziy  periferik,  mustahkam  v a 

vaziyatli;  e)  subyekt  bo‘yicha  -   individual,  guruhli,  jam oali, 

ijtimoiy.  Ehtiyoj  mohiyati  va  uning  turlarini  tushunish  —  ijtimoiy 

xodim larning muvaffaqiyatli faoliyatining m uhim  shartidir.

H o m iy lik   -   inglizcha 

patronage 

(otaliq). 

Ijtimoiy 

ish 

faoliyatining shakli  boMib shartnom a asosida muttasil tarzda moddiy 

v a m a’naviy jihatdan yordam berish.  ■

386

---

IJT IM O IY  ISH  ETIKA SI D A RSLIG I B O 'Y IC H A

ILOV ALA R

Inson h u quq larin in g  um um iy deklaratsiyasi 

Ushbu deklaratsiya BM T tom onidan  1948-yil  10-dekabrda 

q abu l qilingan, 0 ‘zbekiston  Respublikasi ushbu deklaratsiyani 

1991-yil sen ta b r oyida  ratifikatsiya qilgan

Insoniyat  oilasining  barcha  a ’zolariga  xos  qadriyatlarni  va 

ularning  teng  va  tarkibiy  huquqlarini  tan  olish  ozodlik,  adolat  va 

yalpi  tinchiikning  asosi  ekanligini  e ’tiborga  olib  va  inson 

huquqlarini  mensimaslik  va  undan  nafratlanish  insoniyat  vijdonini 

g'azablantirgan  vahshiyliklarni  sodir  qilishga  olib  kelganligini, 

odamlar  so‘z   erkinligi  va  e’tiqodlariga  ega  bo‘ladigan  hamda 

qo'rquv  va  muhtojlikdan  holi  boMib  yashaydigan  dunyoni  yaratish 

insonlaming  intilishidir  deb  e ’lon  qilinganligini  e ’tiborga  olib,  va 

bunda  insonning  huquqiari  qonun  hukmronligi  bilan  qo‘riqlanishi 

zarurki, pirovardida  inson,  so'nggi chora sifatida zulm  va istibdodga 

qarshi 

isyon 

koMarishga 

m ajbur 

boMishini 

oldini 

olishni 

ta'm inlashni  e’tiborga  olib,  va  xalqlar  o'rtasidagi  do'stona 

m unosabatlami  rivojlantirishga  ko'm aklashish  zarurligini  e ’tiborga 

olib,  va  Birlashgan  M illatlarning  xalqlari  Nizom ida  insonning 

asosiy  huquqlariga.  inson  shaxsining  qadr-qimmatiga  va  erkak  va 

ayolning  tcngligiga  ishonchlarini  tasdiqlagan 1 iklari  va  yanada 

kengroq  erkinlikda  ijtimoiy  taraqqiyot  va  turmush  sharoitlarini 

yaxshilashga  ko'm ak lash ishga  kclishilganliklarini  e ’tiborga olib,  va 

a ’zo  boMgan  davlatlar  Birlashgan  M illatlar  Tashkiloti  bilan 

ham korlik  qilishda  inson  huquqiari  va  -asosiy  erkinliklarini  oMa 

hurm at  rioya  qilish  bobida  harakat  qilish  majburiyatlarini  olgan- 

liklarini  e ’tiborga  olib,  va  m azkur  huquq  va  erkinliklam ing  xusu­

siyatlarini  barcha  tomondan  anglanishi  m azkur  m ajburiyatlam ing 

toMiq  bajarilishi  uchun  katta  ahamiyatga  ega  ekanligini  eMiborga 

olib,  Bosh  Assam bleya  inson  huquqlarining  m azkur  umumiy 

Deklaratsiyasini  barcha  xalqlar  va 

barcha  davlatlar  bajarishga

---

intilishi  lozim  boMgan  vazifa  sifatida  eMon  qilar ekan,  toki  har  bir 

inson  va jam iyatning  har bir tashkiloti  doim o  ushbu  Deklaratsiyani 

nazarda  tutib  m a’rifat  va  taMim  yoMi  bilan  bu  huquq  va 

erkinliklam ing  hurm at  qilinishi,  m illiy  va  xalqaro  taraqqiyparvar 

tadbirlar  orqali  ham  uning  bajarilishi  ta’m inlanishiga,  Tashkilotga 

a ’zo   boMgan  davlatlar  xalqlari  o ‘rtasida  v a  ushbu  davlatlarning 

yurisdiksiyasidagi 

hududlarda 

yashayotgan 

xalqlar 

o ‘rtasida 

yoppasiga va sam arali tan olinishiga intilishlari zarur.

1-m odda

H am m a  odam lar o ‘z qadr-qim m ati  ham da  huquqlarida erkin  va 

teng boMib tugMladilar. U larga aql va vijdon ato qilingan va ular bir- 

birlariga nisbatan birodarlik ruhida m unosabat qilishlari kerak.

2-m odda

H ar bir inson  irqi, terisining rangi, jin si, tili, dini, siyosiy yoxud 

boshqa  e ’tiqodlaridan,  m illiy  yoki  ijtimoiy  kelib  chiqishi,  mulkiy 

yohud  tabaqaviy  yoki  boshqa  sharoitidan  q at’i  nazar  ushbu 

D eklaratsiyada  eMon  qilingan  barcha  huquqlar  v a erkinliklarga  ega 

boMishi shart.

Bundan  tashqari,  inson  mansub  boMgan  m am lakat yoki  hudud- 

ning  siyosiy,  huquqiy  yoki  xalqaro  maqom idan,  o ‘z   suverenitetida 

ushbu  hudud  m ustaqilm i,  vasiymi,  o ‘zini  boshqarolmaydimi,  yohud 

boshqacha tarzda cheklanganligidan q at’i  nazar,  biror bir farqlanish 

boMmasligi  lozim.

3-m odda

Har  bir  inson  yashash,  ozod  boMish  va  shaxsiy  daxlsizlik 

huquqiga egadir.

4-m odda

Hech kim  qullikda yoki erksiz holatda saqlanishi m um kin emas; 

qullik  va  qullar  bilan  savdo  qilishlik  barcha  ko‘rinishlarida 

ta ’qiqlanadi.

5-m odda

Hech  kim  azoblarga  yohud  shafqatsiz,  noinsoniy yoki  o ‘zining 

qadr-qimm atini  xo‘rlovchi  muom ala  va  jazo g a  duchor  etilmasligi 

kerak.

6-m odda

H ar bir  inson  qayerda  boMishidan q at’i  nazar,  o ‘zining huquqiy 

layoqati tan olinishiga haqlidir.

388

---

7-modda

Barcha  odamlar  qonun  oidida  tengdirlar  va  hech  bir  tafovutsiz 

qonunning  teng  himoyasiga  haqlidirlar.  Barcha  odam lar  ushbu 

Deklaratsiyani  buzuvchi  har  qanday  kamsitishdan  va  shunday 

kam sitilishga  undaydigan  har  qanday  g ‘alamislikdan  teng  himoya 

qilinish huquqiga egadirlar.

8-m odda

Har  bir  inson  unga  konstitutsiya  yohud  qonun  bilan  berilgan 

asosiy huquqiari buzilgan hollarda vakolatli  milliy sudlar tomonidan 

bu  huquqlam ing samarali tiklanishiga haqlidirlar.

9-m odda

Hech  kim  asossiz  qamalishi,  ushlanishi  yoki  quvg‘in  qilinishi 

mumkin emas.

10-modda

Har  bir  inson  o ‘z  huquq  va  burchlarini  belgilash  va  unga 

qo‘yilgan  jin o iy   ayblovning  asoslantirilganligini  aniqlashi  uchun, 

toMiq tenglik asosida uning ishi oshkora va barcha adolat talablariga 

rioya  qilingan  holda  mustaqil  va  xolis  sud  tom onidan  ko‘rib 

chiqilishi huquqiga ega.

11-m odda

1.  Jinoyat sodir etganlikda ayblangan  har  bir  inson  unga  ochiq 

sud  majlisida  himoya  uchun  barcha  imkoniyatlar  ta’minlangan 

holda,  uning  aybi  qonuniy  tartibda  aniqlanmaguncha  aybsiz  deb 

hisoblanishga haqlidir.

2.  Hech  kim,  milliy  qonunlar yoki  xalqaro  huquqqa  ko‘ra sodir 

etilgan vaqtda jinoyat deb topilmagan xatti-harakati yoki faoliyatsiz- 

ligi  uchun jazoga hukm qilinishi mumkin emas. Shuningdek, jinoyat 

sodir  etilgan  vaqtda  qoMlanishi  mumkin  boMgan  jazoga  nisbatan 

ogMrroq jazo berilishi mumkin emas.

12-modda

Hech  kim ning  shaxsiy  va  oilaviy  hayotiga  o ‘zboshimchalik 

bilan  aralashish,  uy-joy  daxlsizligiga,  uning  yozishmalaridagi 

sirlariga  yoki  uning  nom us  va  sha’niga  o ‘zboshim chalik  bilan 

tajovuz  qilinishi  mumkin  emas.  Har  bir  inson  xuddi  shunday 

aralashuv yoki tajovuzdan qonuniy him oya qilinish huquqiga ega.

389

---

13-modda

1.  Har  bir  inson  har  bir davlat  doirasida  erkin  yurish  va  o ‘ziga 

yashash joyi tanlash huquqiga ega.

1.

  Har  bir  inson  har  qanday  mamlakatdan,  xususan  o 4z 

mamlakatidan  chiqib  ketish  va  o ‘z   mamlakatiga  qaytib  kelish 

huquqiga ega.

14-m odda

1.  Har bir  inson ta ’qib tufayli  boshqa  mamlakatlardan  boshpana 

izlash va o ‘sha boshpanadan foydalanish huquqiga ega.

2.  Bu  huquqdan  haqiqatcla  nosiyosiy jin o y at  sodir  etish  uchun 

yoki  Birlashgan  M illatlar  Tashkilotining  maqsad  v a  printsiplariga 

zid xatti-harakat tufayli ta ’qib paytida foydalanish mumkin emas.

15-modda

1. Har bir insonning fuqaro boMish huquqi  bor.

2.  Hech  kim  o ‘z  fuqaroligidan  yoki  fuqaroligini  o'zgartirish 

huquqidan o ‘zboshim chalik bilan mahrum qilinishi mumkin emas.

16-modda

1.  B alog‘at  yoshiga  yetgan  erkaklar  va  ayollar  irqiy  belgisi, 

millati  yoxud  dini  bo‘yicha  hech  qanday  cheklashlarsiz  nikohdan 

o ctishga  va  oila  qurishga  haqlidir.  U lar nikohdan  o'tishda,  nikohda 

turgan  vaqtlarida  va  uni  bekor  qilish  vaqtida  bir  xil  huquqlardan 

foydalanadilar.

2. Nikoh  faqat nikohdan o ‘tayotgan  har ikki  tom onning erkin va 

toMiq roziligi asosidagina tuzilishi  mumkin.

3.  O ila  jam iyatning  tabiiy  va  asosiy  hujayrasi  sanaladi  va 

jam iyat va davlat tom onidan him oya qilinishga haqlidir.

17-modda

1.  Har  bir  inson  yakka  holda,  shuningdek  boshqalar  bilan 

birgalikda m ulkka egalik qilish huquqiga ega.

2.  Hech  kim  z o ‘ravon!ik  bilan  o ‘z  mulkidan  mahrum  etilishi 

m um kin emas.

18-modda

Har  bir  inson  fikr,  vijdon  va  din  erkinligi  huquqiga  eg&;: bu 

huquq o bz dini  yoki  e ’tiqodini  o ‘zgartirish  erkinligini  va ta ’limotda, 

toat-ibodat  qilishda  va  diniy  rasm-rusm  ham da  marosimlarni 

om m aviy  yoki  xususiy  tartibda  ado  etish,  o ‘z  dini  yoki  e ’tiqodiga

390

---

yakka o ‘zi, shuningdek boshqalar bilan  birga amal  qilish erkinligini 

o ‘z  ichiga oladi.

19-m odda

H ar  bir  inson  e ’tiqodlar  erkinligi  va  ulam i  erkin  ifoda  qilish 

huquqiga  ega;  bu  huquq  hech  bir  to ‘siqsiz  o ‘z  e ’tiqodlariga  amal 

qilish  erkinligini  ham da  axborot  v a  g'oyalam i  har  qanday  vosita 

bilan,  davlat  chegaralaridan  qat’i  nazar,  izlash,  olish  va  tarqatish 

erkinligini o ‘z  ichiga oladi.

20-m odda

1.  H ar  bir  inson  tinch  yig‘inlar  va  uyushm alar  o ‘tkazish 

huquqiga ega.

2.  Hech  kim  biror  bir  uyushm aga  kirishga  m ajbur  qilinishi 

mumkin emas.

21-m odda

1.  H ar  bir  inson  o ‘z   mam lakatini  boshqarishda  bevosita  yoki 

erkin saylangan vakillar orqali qatnashish huquqiga ega.

2.  Har  bir  inson  o ‘z   mamlakatida  davlat  xizmatiga  teng  kirish 

huquqiga ega.

3.  Xalq irodasi hukum at hokimiyatining asosi  boMishi  lozim; bu 

iroda  davriy va  soxtalashtirilmagan,  yalpi  va teng saylov  huquqida, 

yashirin  ovoz  berish  yoMi  bilan  yoki  ovoz  berish  erkinligini 

ta ’minlaydigan 

boshqa 

teng 

qiymatli 

shakllar 

vositasida 

oMkaziladigan saylovlarda o 'z  aksini topishi  lozim.

22-m odda

Har  bir  inson  jam iyat  a ’zosi  sifatida  ijtimoiy  ta ’minotga  va 

o ‘zining qadr qimmatini  saqlash, shaxsning erkin rivojlanishi  uchun 

zarur  boMgan  iqtisodiy,  ijtimoiy  va  madaniy  sohalardagi  huquqini 

milliy  sa’y-harakatlar  hamda  xalqaro  hamkorlik  orqali  va  har  bir 

davlatning  tuzilishi,  shuningdek,  resurslariga  muvofiq  amalga 

oshirishga haqli.

23-m odda

1.  Har  bir  inson  mehnat  qilish,  ishni  erkin  tanlash,  adolatli  va 

qulay  ish  sharoitiga  ega  boMish  va  ishsizlikdan  him oya  qilinish 

huquqiga ega.

2.  Har  bir  inson  hech  bir kam sitishsiz  teng  mehnat  uchun  teng 

haq olish huquqiga ega.

391

---

3.  Har  bir ishlovchi  kishi  o ‘zi  va oilasi  uchun  insonga  munosib 

yashashni  ta'm inlaydigan  adolatli  va  qoniqarli  daromad  olishga, 

zarur  boMganda  ijtimoiy  ta’m inotning  boshqa  vositalari  bilan 

toMdiriluvchi daromad olish huquqiga ega.

4.  Har bir  inson  kasaba  uyushm alari tuzish  va o ‘z  manfaatlarini 

him oya qilish uchun kasaba uyushm alariga kirish huquqiga ega.

24 -m od da

Har  bir  inson  dam  olish  va  bo‘sh  vaqtga  ega  boMish,  shu 

jum ladan  ish  kunini  oqilona  cheklash  huquqi  va  haq  toManadigan 

m ehnat ta ’tili olish huquqiga ega.

25 -m od da

1.  Har  bir  inson  o 'zin in g   ham da  oilasining  salomatligi  va 

farovonligini ta’minlash  uchun zarur boMgan  turmush darajasiga ega 

boMish, jum ladan  kiyim-kechak,  oziq-ovqat,  tibbiy  xizm at v a zurur 

ijtimoiy  xizm atga  ega  boMishiga  hamda  ishsizlik,  kasallik, 

nogironlik, 

bevalik, 

qarilik 

yoki 

unga 

bogMiq 

boMmagan 

sharoitlarga  ko‘ra tirikchilik  uchun  mablag*  boMmay qolgan  boshqa 

hollarda ta’minlanish huquqiga ega.

2.  O nalik  va  bolalik  alohida  g ‘am xo‘rlik  va  yordam  huquqini 

beradi.  B archa  bolalar,  nikohda  yoki  nikohsiz  tugMlishidan  q at'iy  

nazar bir xil  ijtimoiy him oyadan foydalanishi kerak.

26-m od da

1.  H ar bir inson  ta ’lim  olish  huquqiga ega.  T a’lim  olishda hech 

boMmaganda  boshlangMch  va  um um iy  ta ’lim  tekin  boMishi  lozim. 

BoshlangMch  ta ’lim  m ajburiy  boMishi  kerak.  Texnik  va  hunar 

ta’limi  ham m aning qurbi yetadigan  darajada boMishi, oliy ta’lim  esa 

har  kim ning  qobiliyatiga  asosan  ham m a  uchun  yetarli  imkoniyat 

doirasida boMmogM kerak.

2.  T a’lim  inson  shaxsini  toMa  barkamol  qilishga  va  inson 

huquqlari 

hamda 

asosiy 

erkinliklariga 

nisbatan 

hurmatni 

kuchaytirishga  qaratilmogM  lozim.  T a’lim  barcha  xalqlar,  irqiy  va 

diniy  guruhlar  o ‘rtasida  bir-birini  tushunish,  xayrixohlik  va 

do‘stlikka  xizmat  qilishi  ham da  Birlashgan  M illatlar Tashkilotining 

tinchlikni saqlash borasidagi faoliyatiga yordam berishi kerak.

3.  Kichik  yoshdagi  bolalari  uchun  ota-onalar  ta ’lim  turini 

tanlashda  imtiyozli huquqqa egadir.

392

---

2 7 -m o d d a

1.  H ar  bir  inson  jam iyatning  madaniy  hayotida  erkin  ishtirok 

etishga,  san’atdan  bahramand  boMishga,  ilmiy taraqqiyotda  ishtirok 

etish va uning sam aralaridan foydalanish huquqiga ega.

2.  H ar  bir  inson  o ‘zi  m ualliflik  qilgan  ilmiy,  adabiy  yoxud 

badiiy  asarlarning  natijasidan  kelib  chiqqan  ma’naviy  v a  moddiy 

m anfaatlam i him oya qilish huquqiga ega.

28-m odda

H ar  bir  inson  ushbu  D eklaratsiyada  bayon  etilgan  huquq  va 

erkinliklam i  toMiq  am alga  oshirilishi  mumkin  boMgan  ijtimoiy  va 

xalqaro tartib boMishi huquqiga egadir.

29-m odda

1.  Har bir inson jam iyat oidida burchlidir,  faqat shu  holatdagina 

uning shaxsi erkin va toMiq kamol topishi mumkin.

2.  H ar  bir  inson  o ‘z   huquqi  va  erkinliklaridan  foydalanishda 

o'zg alam ing  huquq  va  erkinlikiarini  demokratik  jam iyatda  yetarli 

darajada  boMishini  hamda  hurmat  qilinishini  ta’minlash,  axloq, 

jam oat  tartibi,  umumfarovonligining  odilona  talablarini  qondirish 

m aqsadidagina  qonunda  belgilangan  cheklanishlarga  rioya  etishi 

kerak.

3.  Ushbu  huquq  v a  erkinliklam i  am alga  oshirish  Birlashgan 

M illatlar  Tashkilotining  maqsad 

va  printsiplariga  aslo  zid 

boMmasligi kerak.

30-m odda

U shbu  Deklaratsiyadagi  hech  bir narsa biror bir davlat,  kishilar 

guruhi yoki alohida shaxslarga m azkur Deklaratsiyada bayon etilgan 

huquq  v a  erkinliklam i  yo‘q  qilishga  y o ‘naItirilgan  faoliyat  bilan 

shug‘ullanish  yoki  harakat  qilish  mumkin  deb  talqin  etilmasligi 

kerak.

393

---

B O LA  H U Q U Q L A R I T O ‘G ‘M SID A  KONVENSIYA 

1989-yii 20- n o y a b rd a  q a b u l qilingan.